Viðtal Björns Þórs Vilhjálmssonar við Ágúst Guðmundsson
Ágúst Guðmundsson hélt erindi um gerð og viðtökur Lands og sona (1980), lykilverks íslenska kvikmyndavorsins, á vegum kvikmyndafræði Háskóla Íslands þann 21. september 2017. Erindið er hluti af fyrirlestraröð kvikmyndafræðinnar er nefnist „Íslensk kvikmyndaklassík“. Í erindinu snerti Ágúst á ýmsum þeim margþættu erfiðleikum er kvikmyndagerðarfólk átti við að glíma hér á landi á öndverðum níunda áratugnum, en einnig ræddi hann hvernig útsjónarsemi kom þeim sem að myndinni stóðu yfir hvern hjallann á fætur öðrum. Upptöku af erindinu má horfa á hér að neðan, en viðtalið er tekið í tilefni af erindinu. „Íslensk kvikmyndaklassík“ er fyrirlestrarröð á vegum kvikmyndafræði Háskóla Íslands þar sem mikilvægum brautryðjendum íslenskrar kvikmyndagerðar, og athyglisverðum samtímaleikstjórum, er boðið í heimsókn til að ræða um tilurð, framleiðslu og viðtökur tiltekinnar myndar eftir sig.
Valið á Ágústi Guðmundssyni og mynd hans, Landi og sonum, þarf svo ekki að koma á óvart. Um er að ræða lykilmynd íslenskrar kvikmyndasögu, klassískt verk sem sló tóninn fyrir íslenska kvikmyndagerð allt fram til dagsins í dag. Myndin fjallar um efni sem var eitt hið miðlægasta í íslenskum bókmenntum og svo kvikmyndum nær alla síðustu öld; umskiptunum sem áttu sér stað þegar búferlaflutningarnir úr sveit í borg breyttu ásýnd þjóðarinnar og lifnaðarháttum með róttækum og óafturkræfum hætti. Rof átti sér stað sem þurfti að vinna úr, og Land og synir er eitt af verkunum sem það gera. Þá má benda á að leit er hérlendis að leikstjórum sem hafa átt sér jafn merkan feril og Ágúst Guðmundsson. Í kjölfar Lands og sona lagði Ágúst til atlögu við sagnaarfinn með Útlaganum (1981), en hún er enn þann dag í dag eina kvikmyndin sem með beinum hætti lagar Íslendingasögu að hvíta tjaldinu í formi frásagnarmyndar í „fullri“ lengd. Eins og Bergljót Soffía Kristjánsdóttir, prófessor í íslensku, benti á, hefur Útlaginn haft mikil áhrif á samtímalegan skilning á sögunni um Gísla Súrsson („„Hann er kominn.“ – „Hann er farinn.“ Um Útlagann og Gísla sögu Súrssonar“, Ritið 1/2001, bls. 23). Vart þarf að minnast á stöðu Með allt á hreinu (1982) í íslenskri menningu, og áfram hefur Ágúst haldið að senda frá sér merkar kvikmyndir, en má þar nefna bæði Dansinn (1998) og Mávahlátur (2001).
Land og synir kom út árið 1980 og var ein af þremur kvikmyndum sem árið áður höfðu verið styrktar af nýstofnuðum Kvikmyndasjóði. Í grein í Heimi kvikmyndanna segir Kristján B. Jónasson að „engum blöðum [sé] um það að fletta“ að Land og synir hafi brotið ísinn og sé einn helsti „boðberi íslenska kvikmyndavorsins“ – hér hafi verið „alíslensk kvikmynd í fullri lengd, fjármögnuð og gerð af Íslendingum, byggð á íslenskri sögu og með íslenskum leikurum í öllum helstu hlutverkum.“ Það er með öðrum orðum hafið yfir vafa að Land og synir er söguleg kvikmynd í samhengi íslenska þjóðarbíósins. Hvernig var að ráðast í gerð Lands og sona á sínum tíma þegar engin samfelld hefð var fyrir kvikmyndagerð hér á landi? Og svo kannski framhaldsspurning. Hvaða augum lítur þú hlutverk þitt og starf á þessum tíma nú í dag, þegar litið er um öxl og frumherjahlutverkið blasir skýrt við?
Það skipti sköpum að ég komst í kynni við Indriða G. Þorsteinsson og Jón Hermannsson á hárréttum tíma. Þeir höfðu unnið saman að heimildamyndum, en voru farnir að velta því alvarlega fyrir sér að standa að leikinni kvikmynd. Ég kynntist Indriða í umræðuþætti í sjónvarpinu, og spjall okkar eftir þann þátt leiddi til þess að mér var kippt inn í fyrirtæki þeirra félaga, Ísfilm sf.
Okkur reiknaðist til að við þyrftum 40.000 áhorfendur til að myndin borgaði sig. Það sýnir furðulega og óhóflega bjartsýni okkar að enginn okkar skyldi nokkurn tíma efast um að því takmarki yrði náð. Rétt er líka að geta þess að miðaverð á íslenskar myndir var rétt undir miðaverði í Þjóðleikhúsið, rétt rúmlega tvöfalt venjulegt miðaverð í bíó.
Jón Hermannsson átti að baki feril sem yfirmaður kvikmyndadeildar Sjónvarpsins, hann þekkti alla í bransanum og var jákvæður og lausnamiðaður. Indriði fór með okkur á fund bankastjóra, sem opnuðu peningahirslurnar eins og ekkert væri sjálfsagðara. Indriði dugði líka vel sem sjálfskipaður almannatengill, enginn vissi betur en hann hvernig og hvenær ætti að vekja athygli á þessari mynd.
Sjálfum fannst mér ég ekki þurfa á íslenskri bíóhefð að halda, mér nægði bakgrunnur minn frá Bretlandi. Hafi ég sótt hefð eitthvert þá var það í bókmenntirnar. Það var áreiðanlega heppilegt að fyrsta bíómynd mín væri byggð á skáldsögu.
Hvað finnst þér sjálfum um myndina, nú þegar hartnær 40 ár eru frá gerð hennar? Áttu þér eftirlætisatriði? Ef svo, hvað ræður valinu?
Það er ákveðinn stíll yfir myndinni. Ég held að það sé meðal annars því að þakka hve okkur voru mikil takmörk sett tæknilega. Myndin er tekin á afgangsfilmu, „short-ends“, sem stór, erlend kvikmyndafyrirtæki höfðu ekki nýtt sér, og samt var ég stöðugt að reyna keyrsluskot og að hafa myndskeiðin sem lengst. Linsurnar voru þrjár, 28 mm, 40 mm og 75 mm. Myndin er að mestu tekin á víðu linsurnar, þær einfaldlega hentuðu best, bæði í þessum þröngu húsakynnum og líka úti í náttúrunni. Svarfaðardalur bauð upp á víðar myndir, eins og Sigurður Sverrir benti snemma á. Að viðbættum filmusparnaði kölluðu þessar takmarkanir fram ákveðið yfirbragð sem mér finnst henta sögunni. Fátæktin skapaði rammann, en innan hans auðnaðist okkur að taka skynsamlegar, listrænar ákvarðanir. Mestu skiptir þó að mínu viti sá raunsæislegi leikstíll sem tókst að leiða fram og er kannski mesta nýungin í myndinni. Þar eiga leikararnir hrós skilið. Því til vitnis nefni ég atriði sem ég get vel kallað eftirlætisatriði mitt úr Landi og sonum: Þegar Tómas bóndi telur peningana til að kaupa jörðina af unga manninum.
Hvernig komu viðtökur myndarinnar þér fyrir sjónir á sínum tíma?
Ég var náttúrulega í skýjunum, á öllum ljósmyndum frá þessum tíma er ég brosandi út að eyrum. Dómar voru jákvæðir og líka allt umtal. Það skipti líka máli að myndin náði að borga sig upp á innan við tveimur mánuðum. Áhyggjunum var aflétt. Þrjár bíómyndir voru teknar þetta fyrsta ár í sögu Kvikmyndasjóðs, við lukum tökum langsíðastir, 20. september, en vorum fyrstir til að frumsýna, 25. janúar 1980. Við vorum alls ekki í kapphlaupi við hina, hins vegar lá okkur á að geta borgað niður skuldirnar. Það tók mig ekki nema 6 vikur að klippa myndina – á gamla upprétta múvíólu sem ég var nokkuð flinkur á. Ég hafði reyndar ekki úr miklu að moða, slíkur var filmusparnaðurinn, sem leiddi það ennfremur af sér að ég var í raun búinn að klippa myndina í huganum áður en komið var í klippiherbergið.
Hvernig fór val á tökustöðum, leikurum og tæknifólki fram?
Snemma vors árið 1979 fórum við í ógleymanlega ökuferð norður í land, Indriði, Jón Þórisson leikmyndahönnuður og ég, í hvítum Dodge með eldrauðum sætum sem Indriði átti. Við vörðum mestum tíma í Skagafirði, en hvergi fann ég það sem mér fannst henta myndinni. Það umhverfi sem sagan var skrifuð inn í hafði þróast og breyst og kom alls ekki til álita. Það var ekki fyrr en eftir að Indriði var farinn aftur í bæinn að við Jón komum í Svarfaðardalinn, í fylgd með Þráni Karlssyni, leikara. Þegar ég sá Bakkakot var ljóst að leitin yrði ekki lengri. Seinna sama dag stoppaði ég mann á veginum til að spyrja hver hefði yfirráð yfir skólanum á Húsabakka. Þetta reyndist þá vera sá maður, Halldór á Jarðbrú, oddviti hreppsnefndar, og þarna á þjðveginum var leigusamningur handsalaður .a dag rakst r fuð inn i snemma voru þrjja athygli óðveginum var leigusamningur handsalaður .
Árið 1962 kom myndin 79 af stöðinni út, í leikstjórn Eriks Balling. Hún var, líkt og Land og synir, byggð á skáldsögu eftir Indriða G. Þorsteinsson. Hvað réð efnisvali þínu þegar ráðist var í þessa framkvæmd, og þína fyrstu mynd í fullri lengd?
Ég hafði miklar mætur á þessari sögu Indriða. Við Indriði hittumst raunar fyrst í sjónvarpssal, í umræðuþætti um framtíð íslenskrar kvikmyndagerðar, og í kaffinu á eftir hafði ég á orði að mér fyndist sagan henta í bíómynd. Ég hafði ekki hugmynd um að hann og Jón Hermannsson hefðu þá þegar komist að sömu niðurstöðu. Þegar ég skrifaði handritið kom líka í ljós að það þurfti ekki að hægræða miklu í söguþræðinum. Þetta skrifaði sig sjálft.
Land og synir fjallar að vissu leyti um horfinn heim; myndin gerist í kreppunni og í aðdraganda síðara stríðs. Fannst ykkur sem að myndinni stóðuð mikilvægt að gera sögu þjóðarinnar á umbrotatímum skil? Lítur þú á Land og syni sem tíðarandamynd?
Afar mínir og ömmur voru sveitafólk sem flutti út í Vestmannaeyjar þegar þilskipaútgerð fór að blómstra þar, foreldrar mínir fluttu síðan á stríðsárunum til Reykjavíkur og áttu sinn þátt í að reisa þar höfuðborg. Þetta þema er þungamiðjan í Landi og sonum. Kreppan leiddi til fólksflutninga og borgarmenning varð til á Íslandi.
Til er sérstök útgáfa af þrem skáldsögum Indriða, Landi og sonum, Norðan við stríð og 79 af stöðinni. Indriði gaf þessari trílógíu sinni nafnið: „Tímar í lífi þjóðar“.
Að endurskapa umhverfi sögulegrar fortíðar kallar á umtalsvert dýrari framleiðsluramma en ef gerð væri samtímakvikmynd. Að vísu má kannski segja að sveitaumhverfið breytist ekki jafn ört og borgarumhverfið, en var þetta eitthvað sem þið veltuð fyrir ykkur? Hvernig var staðið að leikmyndagerð og því heljarinnar verkefni sem það hlýtur að hafa verið að kalla fram liðna tíma fyrir kvikmyndatökuvélina? Hvað var erfiðast? Kom eitthvað á óvart í þessu samhengi?
Þegar allir voru ásáttir um að kvikmynda einmitt þessa sögu, var það einfaldlega tekið sem næsta verkefni að finna rétta umhverfið. Það var aldrei spurt: Getum við ekki gert ódýrari mynd? Ekki heldur: Hvað með að færa söguna til nútímans? Við héldum reyndar að hægt væri að endurskapa kreppuárin úti á landi án mikils tilkostnaðar, sem reyndist ekki vera raunin – ekki fyrr en við komum í Svarfaðardalinn. Þar fundum við allt sem við þurftum og þorpið í onálag á Hjalteyri. Freygerður Magnúsdóttir fann svo búningana hér og þar í Eyjafirðinum. Þær leikmyndir sem gerðar voru fyrir myndina voru að mestu fyrir inniatriðin, en reyndust ekki kostnaðarsamar. Helsti vandinn fólst í að finna bílana, og þegar kom að rútunni, þurftum við að sætta okkur við eina sem var í rauninni of ung.
„Hjarðsögur eftirstríðsáranna fjölluðu um ferðina úr Eden, en ekki um endurreisn aldingarðsins í djúpum dal. Það læðist líka stundum að manni sá grunur að höfundarnir hafi í raun viljað myrða hjarðsæluna. Þeir hafi ætlað verkum sínum að vera fjúkið sem fennti í sporin, rykið sem settist á rústirnar.“ Þetta segir áðurnefndur Kristján B. Jónasson og vísar þar m.a. til bókanna beggja sem mynda grunninn fyrir 79 af stöðinni og Land og syni. Ef þetta á við rök að styðjast, að ferðin úr sveit í borg hafi í meðförum íslenskra skálda gjarnan verið lýsing á endalokum tiltekinnar heimsmyndar, og í besta falli minnisvarði um horfinn heim, hvaða afstöðu telur þú að greina megi í kvikmyndinni Landi og sonum í garð íslenskrar sveitamenningar og eldri lífshátta dreifbýlisins? Skiptir samband fortíðar og nútíðar máli í myndinni?
Okkur fannst mikilvægt að sýna fallega sveit. Það átti ekki að vera Einari Ólafssyni allt of auðvelt að flytja á brott. Einmitt þess vegna skýtur hann hestinn. Það er endanlegur gjörningur, svo að öllum megi ljóst vera, þar með bæði kærustunni og honum sjálfum, að hann sé á förum. En svo hafa sumir spurt: Hvað er hann að fara úr þessari frábæru sveit? Sá sem þannig spyr hefur kannski lítið hugsað út í það af hverju fólk flutti unnvörpum úr sveitum landsins í þéttbýlið á þessum árum – eða af hverju fólk flutti til Ameríku fimmtíu árum áður. Ljóst er, bæði af bók og bíómynd, að það var erfitt að efnast á landbúnaði á þessum árum. Hitt skiptir svo ekki síður máli að fólk á sér drauma. Það er ekkert sjálfsagðara en að vilja reyna eitthvað nýtt, ennfremur að eygja von í því óþekkta. Í því held ég að megi finna hið sígilda þema sögunnar, þetta sem endurtekur sig æ oní æ og á þar með erindi við nútímann. Þessu til viðbótar má á það benda að það hentar ekki öllum að yrkja jörðina. Hér má nefna fyrrnefndan oddvita sem dæmi, þennan sem ég hitti á veginum fyrir ofan Húsabakkaskóla vorið 1979. Honum fæddust fimm synir og ein dóttir. Ekkert þeirra tók við búinu. Hugir þeirra allra stefndu annað en á búskap. „Hjarðsælan“ á einfaldlega ekki við alla. Hitt er svo alveg rétt að í bók og bíómynd er reynt að lýsa „endalokum ákveðinnar heimsmyndar“. Með hæfilegri eftirsjá, að ég tel.
Þegar kemur að fagurfræði og frásagnaraðferðum erum við kannski að tala um að íslenska kvikmyndin hefur lengi framan af verið á áhrifasvæði evrópsku listamyndarinnar, og þær myndir sem víðast hafa farið hafa verið, eða voru, meira í takt við þær, frekar heldur en bandarísku meginstraumsmyndina. Hvernig myndir þú staðsetja sjálfan þig í samhengi við alþjóðlega kvikmyndalandslagið? Er eitthvað sem þú fylgist sérstaklega grannt með, áherslur sem þú ert fylgjandi eða andvígur?
Á táningsárum mínum, þegar áhugi minn á kvikmyndum vaknaði, var margt spennandi að gerast í evrópskri kvikmyndalist. Fyrst kom franska nýbylgjan, svo sú tékkneska, þar á eftir sú þýska. Mikil áhersla var á „höfunda“, sem kallaðir voru upp á frönsku: „auteurs“. Kvikmyndaskólinn minn á Englandi var síðan jafngalopinn fyrir amerískri og enskri kvikmyndagerð. Þar mótaðist ég og gerði mér grein fyrir því sem mér fannst gott og eftirsóknarvert í miðlinum. Ljóst má vera að ég aðhyllist bíó sem segir forvitnilega sögu, bíó sem fangar áhorfandann tilfinningalega og sem jafnframt skemmtir honum. Lengi vel þoldi ég ekki tilgerð í kvikmyndum, en með aldrinum hef ég orðið opnari fyrir því þegar kvikmyndastjórar taka listræna áhættu. En hún verður þá að takast!
Hvernig hefur þróun kvikmyndagerðar á Íslandi komið þér fyrir sjónir?
Síðust ár hafa verið glæsileg. Um daginn þurftum við að velja á milli tveggja úrvalsmynda til að senda í óskarinn. Ég vona bara að við þurfum sem oftast að glíma við þess háttar valkvíða.
Ef fjármögnun væri ekki til trafala, og þú hefðir fullkomlega óbundnar hendur, hvert væri þitt draumaverkefni í dag?
Í nokkur ár hef ég verið að reyna að koma enskri víkingakómedíu á koppinn. Fyrir nokkrum mánuðum hélt ég að málið væri í höfn, en svo kom fjármögnunarbabb í bátinn. Ég er enn að reyna og ekki öll nótt úti. Takist þetta eru allar líkur á að það verði mín síðasta mynd. Annars var það lengi draumur minn að enda eins og Bunuel. Var hann ekki um áttrætt þegar hann gerði sínar bestu myndir?
Mætti ég að lokum spyrja hverjir þínir eftirlætis leikstjórar eru?
Frá mótunarárum mínum má einna helst greina bein áhrif á mig frá Frakkanum François Truffaut, sem alltaf geislaði af frásagnargleði, af hamingju yfir því að vera að gera bíó. Þannig leikstjóri vildi ég verða. Annars getur þessi spurning verið pínulítið villandi. Með henni er að því ýjað að leikstjórar hafi meðvitað ákveðna risa í bransanum sem fyrirmyndir. Svo er ekki í mínu tilviki.
Mér finnst auðveldara að telja upp eftirlætismyndirnar: Jules et Jim eftir Truffaut, Duel eftir Spielberg, In the Business með Gög og Gokke, Hífið upp rauðu luktina eftir Zhang, Amarcord eftir Fellini, Samúrajarnir sjö eftir Kurosawa, The Ladykillers eftir Mackendrick, Adams æbler eftir Jensen, Gravity eftir Cuarón, The Square eftir Östlund. Og svo mætti lengi telja.
Um höfundinn
[fblike]
Deila