Föstudaginn 6. október stóð Rýnirinn, nemendafélag Kvikmyndafræðinnar, fyrir öðru „leikstjóraspjalli“ misserisins (í það fyrsta kom Hafsteinn Gunnar Sigurðsson, leikstjóri Undir trénu, 2017). Að þessu sinni var það Baltasar Kormákur sem mætti í heimsókn. Ætla má að ríflega 30 áhugasamir og upprennandi kvikmyndafræðingar og kvikmyndaunnendur hafi komið á viðburðinn, en þétt var setið í kaffistofu Háskólabíós og lék Baltasar á als oddi í þær tæpu tvær klukkustundir sem hann svaraði spurningum um eigin feril og kvikmyndir, íslenska kvikmyndamenningu og framtíð íslenskrar kvikmyndagerðar. Margt fróðlegt bar á góma, enda var Baltasar spurður spjörunum úr, en áður en sumt af því er reifað er við hæfi að líta um öxl og rifja upp þau athafnasömu ár sem skilað hafa Baltasari í þá stöðu kvikmyndamógúls sem hann óneitanlega gegnir í íslensku samfélagi um þessar mundir.
Frá 101 til Hollywood
Ferill Baltasars Kormáks í íslenskum kvikmyndaheimi er um margt einstakur, og gefur þar að líta röð rofa og umskipta frekar en einhvers konar línulega þróun. Haustið 2016 kenndi Kjartan Már Ómarsson námskeið um Baltasar í kvikmyndafræði við Háskóla Íslands er bar nafnið „Frá 101 til Hollywood“ og titillinn kjarnar umskiptin sem hafa átt sér stað. Fyrsta mynd Baltasars sem leikstjóra var 101 Reykjavík, og byggði á samnefndri skáldsögu Hallgríms Helgasonar. Myndin kom út árið 2000 og gekk vel, bæði á Íslandi og úti heimi. Raunar má segja að árþúsundamótin hafi verið íslenskri kvikmyndagerð afskaplega góð en sama ár komu einnig út Englar alheimsins eftir Friðrik Þór Friðriksson og Fíaskó, fyrsta kvikmynd Ragnars Bragasonar. 101 Reykjavík fylgdi Baltasar eftir með Hafinu (2002), er byggði á leikriti Ólafs Hauks Símonarsonar, og A Little Trip to Heaven, eða Skroppið til himna (2005). Fyrri myndin fékk lofsamlegar viðtökur gagnrýnenda en sama á ekki við um hina síðari, og þótti sumum sem Baltasar hefði þarna hugsanlega misstigið sig. Fyrstu mynd sína utan landsteinanna gerði leikstjórinn svo árið 2010, Inhale, er framleidd var af sjálfstæðu kvikmyndafyrirtæki í Bandaríkjunum, og hafði meðal annars að skipa Sam Shephard í stóru hlutverki, merku leikskáldi og leikara er féll frá í sumar. Á þriggja ára tímabili gerði Baltasar svo þrjár „ekta“ Hollywood myndir, og er fyrsti íslenski leikstjórinn til að starfa í þessari mikilvirkustu kvikmyndamiðstöð veraldar: Contraband (2012), Two Guns (2013) og Everest (2015). Um þessar mundir er verið að taka þá fjórðu í röðinni, Adrift eða Á floti.
Allar hafa þær gengið vel, þótt á ólíkan hátt sé. Contraband er endurgerð á mynd sem Baltasar bæði lék í og framleiddi hér á landi, en leikstýrði ekki, Reykjavík–Rotterdam (2008). Það var Óskar Jónasson sem hélt um stjórnartaumana. Endurgerðin gekk afskaplega vel í kvikmyndahúsum vestanhafs, og var ekki svo ýkja dýr (á Hollywoodmælikvarða). Næsta mynd Baltasars, Two Guns, gekk jafnvel betur en var hins vegar helmingi dýrari í framleiðslu. Ef aðeins væri litið til kostnaðar og aðsóknar í Bandaríkjunum væri sennilega hægt að færa rök fyrir því að fyrri myndin hafi reynst arðbærari. Two Guns gekk hins vegar miklu betur en Contraband á heimsvísu, og þénaði þannig á heildina litið umtalsvert meira en forverinn. Everest var um margt frábrugðin hinum myndunum tveimur, hún er jarðbundnari, þótt það sé ef til vill ekki fyrsta orðið sem kemur upp í hugann þegar um fjallgöngumynd er rætt. Hún er einnig álíka dýr og myndin sem Baltasar gerði á undan. Það kann því að hafa verið skellur að hún gekk töluvert verr en bæði Contraband og Two Guns hvað miðasölu varðar í Bandaríkjunum. Hins vegar sló hún rækilega í gegn á heimsvísu, og er langarðbærasta mynd Baltasars fram að þessu ef litið er til tölfræðinnar utan Bandaríkjanna.
Kvikmyndaverkból og draumaverksmiðja
Það kann að sumu leyti að virðast ankannalegt að skoða feril Baltasars í Bandaríkjunum með hliðsjón af seldum aðgöngumiðum en minnast ekki einu orði á gæði myndanna eða viðtökur hjá gagnrýnendum. Staðreyndin er hins vegar sú að þannig rúllar Hollywood og miðasala skiptir verulegu máli þegar spáð er í spilin varðandi framtíð Baltasars í draumaverksmiðjunni. Nú vill svo til að ég hef persónulega haft afskaplega gaman af öllum ofantöldum myndum leikstjórans, og finnst Everest vera stórgóð kvikmynd. Baltasar Kormákur hefur raunar löngu sannað hversu hæfileikaríkur leikstjóri hann er. Og í því ljósi er ofantöld tölfræði traustvekjandi mjög hvað það varðar að Baltasar býðst án efa að halda áfram að gera myndir innan bandaríska kvikmyndaiðnaðarins, kjósi hann að gera það. Þetta ræddi Baltasar reyndar í leikstjóraspjallinu; hann hafnar miklu fleiri tilboðum en hann þiggur og meðal þess sem hann hefur hafnað eru nýjustu innslögin í Fast and the Furious myndaröðina, en hún telst til eins mikilvægasta veldisefnis (e. franchise) bandaríska kvikmyndaiðnaðarins nú um mundir. Það hefði verið eins og að breytast í „umferðarlöggu“ sagði Baltasar um þær breytingar sem slíkt stórverkefni hefðu haft í för með sér fyrir hann.
Leikstjóraspjall
Eins og áður segir kjaftaði á Baltasari hver tuska í leikstjóraspjallinu, en því stýrði Katla Líndal, skemmtanastjóri Rýnisins, af mikilli röggsemi, og voru sumar spurningarnar svo óvæntar að leikstjórinn gat ekki annað en skellihlegið. Áhorfanda varð snemma ljóst að Baltasar Kormákur er afar flinkur viðmælandi. Honum verður seint orða vant, hann gerir viðstadda að þátttakendum með því að ávarpa þá beint, virðist hreinskilinn um margt og á auðvelt með gera eigin ummæli lifandi; þá kann hann að spila út hógværðarspilinu þegar við á. Ekki síst fannst undirrituðum forvitnilegt að hlýða á Baltasar lýsa annars vegar því umhverfi sem við blasti þegar hann fetaði sín fyrstu spor sem leikstjóri um aldamótin, hvernig sú staða hefur breyst og hvernig framtíðin mun vera, gangi framtíðarsýn Baltasars eftir.
Baltasar var þaulreyndur þegar hann söðlaði um og gerðist kvikmyndaleikstjóri. Hann útskrifaðist 1990 úr Leiklistarskólanum og var skömmu síðar fastráðinn í Þjóðleikhúsinu. Árið 1992 lék hann eitt af þremur aðalhlutverkum í Veggfóðri eftir Júlíus Kemp, og ef hann var ekki þegar orðinn stjarna varð hann það þar með. Við tóku mikil uppgangsár, Baltasar var orðinn frægur á Íslandi, Kaffibarinn var stofnaður, svo Loftkastalinn, Damon Albarn kemur við sögu örsnöggt í aukahlutverki, og áður en við vitum er Baltasar farinn að leikstýra og framleiða leikverk, auk þess að gegna í þeim burðarhlutverki sem leikari. Veggfóðri fylgir Baltasar eftir með að leika í tveimur vinsælustu kvikmyndum Íslandssögunnar, báðum eftir Friðrik Þór Friðriksson, Djöflaeyjunni (1996) og áðurnefndri Englum alheimsins. Þetta er tíundi áratugurinn. Svo kemur 101 Reykjavík. Það er því kannski ekki að furða að í leikstjóraspjallinu hafi Baltasar lagt áherslu á að fólk flýtti sér ekki um of að gera sína fyrstu kvikmynd, einkum ef um einstakling með leikstjóradrauma er að ræða. „Það er enginn að bíða eftir þinni fyrstu mynd“, sagði Baltasar, og bætti svo við, „nema kannski mamma þín“. Ef hún floppar hins vegar getur reynst afar erfitt að koma þeirri næstu á laggirnar. Í dag eru til hlutir eins og IMDB og Rotten Tomatoes, benti Baltasar á, og ekkert hverfur á netvæddum tímum. Í gamla daga gátu leikstjórar grafið sín fyrstu misheppnuðu verk, eða allavega reynt að gera það. Í dag er það ómögulegt, netið gleymir engu. Núorðið fylgja byrjendamistök manni alla tíð, benti Baltasar á. „Þetta er eins og að hafa eitt skot í byssu. Maður verður að miða.“
Hlutur kvikmyndaskáldsins Friðriks
Baltasari varð tíðrætt um Friðrik Þór Friðriksson, enda hafa þeir unnið mikið saman. Friðrik Þór, einn íslenskra leikstjóra, hefur verið tilnefndur til Óskarsverðlauna, og um langt árabil var hann fánaberi íslenskrar kvikmyndagerðar á erlendri grundu. Umfram það tókst Friðriki að byggja upp ákveðin samlegðaráhrif í kringum fyrirtæki sitt, Íslensku kvikmyndasamsteypuna. Auk þess að vera einn mikilvægasti leikstjóri þjóðarinnar var Friðrik stórtækur framleiðandi og kom sem slíkur að fjölda mynda. Þessa minnist Baltasar og ræðir jafnframt hversu þröngt var engu að síður um fjármögnun á kvikmyndum þegar hann tók að huga að kvikmyndagerð. Friðrik var sá eini sem hafði komið í kring einhverju sem líktist skipulagðri fyrirtækjavæðingu á ferlið, en það dugði auðvitað ekki öllum kvikmyndagerðarmönnum á Íslandi.
Framtíðin
Mikið vatn hefur runnið til sjávar og breytingar hafa átt sér stað á nýju árþúsundi. Fjármögnunarumhverfi íslenskra kvikmynda hefur gjörbreyst með tilkomu evrópskra samstarfssjóða, og aukinnar norrænnar samvinnu. Það hversu tíðrætt Baltasari varð um fjármögnun kvikmynda er hins vegar birtingarmynd þeirrar staðreyndar að fjárfrekara listform en kvikmyndin er vandfundin.
Sökum stöðu sinnar í Hollywood og þess aðgengis að fjármagni sem velgengni vestanhafs auðveldar, er Baltasar í sérstakri stöðu hér á landi. Í leikstjóraspjallinu, sem víðar, ræddi hann mikið, og af ástríðu, um framtíðarsýn sem segja má að stytti leiðina milli jaðarsvæða og miðjunnar. Stafrænir tíma fella niður landamæri og vegalengdir, og Baltasar virtist mjög meðvitaður um möguleikana sem felast í fjarvinnu. Er þetta nokkuð sem Katla Líndal hjó einmitt eftir þegar hún nefndi Peter Jackson sem dæmi um einstakling sem umbreytti kvikmyndaumhverfi heils þjóðlands, í þessu tilviki Nýja Sjálands.
Því ef það var eitthvað sem Baltasar snerti á oftar en annað þá er það hans núverandi staða sem framleiðanda; hvernig sambönd hans, velgengni og aðgangur að fjármagni getur reynst lyftistöng fyrir unga og upprennandi kvikmyndagerðarmenn hér á landi. Hressandi var til að mynda að heyra hversu meðvitaður Baltasar virtist vera um kynjahallann þegar að hlut kvenna í stjórnunarstöðum í kvikmyndagerð kemur. Stundum var það einmitt eins og Baltasar sæi fyrir sér að ganga í hlutverkið sem hann sagði að Friðrik Þór hafði áður gegnt, nema núna nær framleiðslusvæðið alla leið frá 101 RVK til Hollywood.
Um höfundinn
[fblike]
Deila