Draugagangur

Hjalti Hugason og Sólveig Anna Bóasdóttir skrifa.

Íslensk lög og stjórnskipan er full af gömlum draugum. Margir þeirra eru eldri en sjálft lýðveldið og upp runnir í ríki Dana. Þar er margt rotið eins og svo víða annars staðar. Innan um og saman við eru svo innlendir Mórar og Skottur sem leikið hafa lausum hala síðan á fullveldistíma eða a.m.k. frá lýðveldisstofnun. Fjölmargir stjórnmála- og embættismenn sem og lærðir og leikir lögvitringar hafa lengi vitað af þessum líkum í lestinni. Spyrja má hvers vegna enginn hafi séð ástæðu til að kveða óværuna niður. Þar kemur án efa margt til: leti, hugsana- og andvaraleysi, fullvissa um að slæðingurinn mundi þrátt fyrir allt ekki hafa alvarleg áhrif. Nú, eða eins og Frakkakonungur mun hafa sagt á síðustu dögum sínum la ancien regimé: það lafir meðan ég lifi!

Nokkur dæmi

Einn  þessara drauga er ákvæðin um landsdóm sem birtust í öllu sínu veldi hér um árið þegar stjórnmálastéttin féll á prófinu, sællar minningar. Hefur nokkuð verið gert til að breyta þeim?

Annar draugur er ákvæði þess efnis að forsetinn sé ábyrgðarlaus í stjórnvaldsaðgerðum en skuli þó skrifa upp á hitt og þetta. Sumt er auðvitað gildir pappírar. Annað er eins og hverjir aðrir gúmmítékkar, ef einhver man nú hvað tékkar voru, úr hverju svo sem þeir voru. Á þessu ákvæði varð óhörnuðum forseta vorum hált s.l. sumar þegar hann skrifaði upp á uppreist æru í alræmdu máli og skýldi sér svo bak við valdaleysi sitt í ráðaleysi. Er farin af stað vinna við að skera þjóðhöfðingjann úr þeirri snöru?

Þriðji draugurinn er svo ákvæðin um uppreist æru og allt það sem þar hangir á spýtu. Við vitum öll að uppáskrif ráðherra og forseta endurreisir ekki mannorð eða orðstír nokkurs manns, jafnvel þótt vottorð „valinkunnra“ manna liggi fyrir. Réttindi okkar og skyldur í samfélaginu, þar á meðal fagbundin sérréttindi, fara eftir trúverðugleika okkar hvers og eins. Endurheimt þeirra réttinda gerir það líka. Nú er sá dagur upp runninn að þessi draugur tórir tæpast veturinn.

Mælirinn fullur

Nú er svo komið — öllum að óvörum — að líkin í lestinni hafa tekið við stjórninni eða hverjir áttu von á því að kvöldi fimmtudagsins í síðustu viku að ríkisstjórn landsins mundi springa þá um nóttina? Varla hafa þeir verið margir.

Björt framtíð hafði vissulega gengið fram af okkur flestum. Eftir hressilega kosningabaráttu í fyrra var flokksforystunni greinilega allri lokið. Hún mætti til stjórnarmyndunar sem örþrota taglhnýtingur Viðreisnar og virtist ekki hafa neinn eigin vilja eftir það. Mörgum okkar virtist heilbrigðisráðherra vera með öxina reidda að rótum heilbrigðiskerfisins, í þann veginn að hefja stórfellda einkavæðingu. Þá gerðist það. Flokkur, sem virtist ætla að hverfa öllum heillum horfinn í náinni framtíð, sagði: Hingað og ekki lengra. Við getum ekki tekið þátt í þessu lengur.

Hvað gerðist?

Auðvitað eru skiptar skoðanir á því hvers vegna stjórnin sprakk. Sumum virðist að um smámál hafi verið að ræða sem ekki ætti að geta hleypt upp stjórnarsamstarfi. Það er rangt. Hvernig sem á stjórnarslitamálið er litið er það ekki smátt. Þvert á móti er það grafalvarlegt frá öllum hliðum séð. Það sem kann að villa hörðum stjórnarsinnum sýn er að málið er ekki flokkspólitískt en hingað til hafa það fyrst og fremst verið slík mál sem sprengja ríkisstjórnir hér. Ráðherrastólar eru hvort tveggja í senn þægilegir og ákaflega dýrir. Slíkan grip hafa íslenskir stjórnmálamenn ekki látið af hendi fyrr en í fulla hnefana. Málið sem nú sprengdi stjórnina er á hinn bóginn fyrst og fremst siðferðilegt og félagssálfræðilegt. Þar er heldur ekki allt sem það sýnist og auðvelt að láta sér sjást yfir kjarna þess.

Kjarni málsins felst ekki í að forsætisráðherra eigi að bera ábyrgð á gerðum föður síns eða gjalda „synda“ hans. Kjarninn felst heldur ekki í embættisfærslum núverandi dómsmálaráðherra þegar um uppreist æru er að ræða. Mergur málsins felst í að trúnaður var rofinn og atburðarás virðist hafa verið sett á svið í flokkspólitískum tilgangi. Þess vegna þvarr traustið innan stjórnarinnar og í framhaldinum traust þjóðarinnar í garð ríkisstjórnarinnar.

Fléttan sem fór af stað í ranghölum dómsmálaráðuneytisins í sumar virðist hafa verið þessi: Faðir forsætisráðherra, eins og ýmsir aðrir karlar og konur í íslensku atvinnulífi, lætur stjórnast af siðferði gamla, íslenska fámennissamfélagsins þar sem maður þekkir mann og skrifaði upp á vitlaust vottorð í vondu máli. Sá ólukkupappír berst dómsmálaráðuneytinu eins og að var stefnt en þá fara að bila taugar. Embættismenn ráðuneytisins átta sig á að komin sé tifandi tímasprengja í skjalageymslur þeirra. Ráðuneytisstjórinn hraðar sér á fund ráðherra og skýrir út hver kyns er. Hún hleypur til forsætisráðherra og segir honum málvexti þótt hann sé bullandi vanhæfur þar sem faðir hans á í hlut. Formanni og fulltrúum meirihluta í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis virðist einnig ljóst að komið sé fordæmisgefandi mál á þeirra borð. Allir bregðast við á sama veg, reyna að lágmarka skaðann, en fyrir hvern: þolendur brotamanna, aðstandendur þeirra, samfélagið í heild nú eða brotamennina sjálfa? Nei, tæpast. Snýr verndin ekki að forsætisráðherra, föður hans og flokki? Þrátt fyrir allar varúðaraðgerðirnar sprakk sprengjan og þar með traustið og stjórnin.

Skiptir festa öllu máli?

Eftir stjórnarslitin hefur mörgum orðið tíðrætt um að Björt framtíð hafi hlaupist undan merkjum, farið á taugum, brugðist skyldum við land og þjóð eða eitthvað enn verra. Þeim sem þannig hugsa fjölyrða um mikilvægi festunnar í íslenskum stjórnmálum.

Við sem þetta ritum erum á því að Björt framtíð hafi brugðist væntingum og látið merkið sem hún hóf svo hátt á loft í kosningabaráttunni í fyrra falla. Það gerðist þó ekki þegar flokkurinn sagði sig frá ríkisstjórn. Það gerðist löngu fyrr.

Þá er það vafamál hversu mikilvæg festan er í stjórnmálum einnar þjóðar. Í því samhengi kann að vera hollt að ígrunda að í ár er haldið upp á að fimm hundruð ár eru liðin frá siðbót í norðanverðri Evrópu sem hafði einnig sín áhrif hér á landi. Ef vel tekst til lifum við siðbótartíma í íslenskum stjórnmálum nú í haust. Á slíkum tímum verðum við að lifa við það að festa víki fyrir skyndilegum breytingum. Öll breytingaskeið ganga svo yfir.

Reynum að treysta og taka þátt!

Hér framar sögðum við að stjórnarslitamálið hafi ekki verið flokkspóltískt. Flest orkar vissulega tvímælis þá gert er. Það leitar ugglaust á huga marga að Björt framtíð hafi aðeins eygt útveg á elleftu stundu úr vanhelgu bandalagi við hægriflokkana tvo, gripið tækifærið og selt okkur svo hefðbundin flokkspólitísk stjórnarslit í feikuðum gjafaumbúðum.

Við skulum gjalda varhug við slíkum söguskýringum. Ef við gleypum við þeim erum við á valdi gömlu, íslensku stjórnmálahefðarinnar að vantreysta, leggja út á versta veg og skilja allt út frá þröngu sjónarhorni flokkspólitíkurinnar. Við skulum frekar taka Bjarta framtíð á orðinu, hvað svo sem kann að búa undir niðri hjá einstökum flokkhestum þar á bæ, treysta því sem sagt er og taka þátt í að kveða niður draugana í íslenskum stjórnmálum, löggjöf og stjórnskipan. Þá mun okkur farnast betur í framtíðinni.

Að lokum þetta: Að lestri loknum hljóta lesendur að álykta að hér hafi einum flokki verið veitt haffærisskírteini en annar sakaður um pólitískan spuna. Það er að vissu marki rétt. Hver og einn verður að gera upp við sig hvort öðrum hvorum flokknum sé treystandi og þá hvorum. Trúverðugleiki er þess eðlis að hann verður aldrei sannaður eða afsannaður í eitt skipti fyrir öll. Þvert á móti verður hver og einn að taka ábyrga afstöðu til þessara stjórnmálaflokka, sem og annarra, fylgja sannfæringu sinni inn í kjörklefann og gefa hana þar til kynna, oft á afskaplega feysknum grunni, því miður. Þannig er lífið!

[fblike]