Salka í fortíð og nútíð

Yana Ross setti upp eftirminnilega og bráðskemmtilega sýningu á Mávinum eftir Anton Chekhov í Borgarleikhúsinu í fyrra. Í þetta sinn er annar mávur á dagskrá, „Fuglinn í fjörunni“ heitir seinna bindið af Sölku Völku Halldórs Laxness.

Sýningin á Sölku er miklu róttækari uppskurður á eldra verkinu en sýningin á Mávinum var, enda aðlögun á skáldsögu fyrir svið.

Margar sögur í marg-miðlun

Fyrir leikgerð verksins skrifast þær Yana Ross og Salka Guðmundsdóttir, leikskáld Borgarleikhússins. Sýningin er þríþætt. Í fyrsta lagi eru leikin atriði úr sögunni og sögumaður les brot úr Sölku Völku Halldórs Laxness sem ramma inn atriðin og leyfa rödd Halldórs að hljóma. Í öðru lagi eru innskot þar sem leikarar ræða um Laxness, verk hans og sýninguna. Í þriðja lagi er eins konar rammafrásögn um sýninguna  þar sem kvikmyndagerðarkona sem kallast Halla er að gera kvikmynd um Sölku Völku með leikurum og tæknimönnum. Tökumenn á hennar vegum eru oftast á sviðinu og völdum senum er varpað á vegg Bogesen- hússins ásamt nokkrum ljósmyndum frá gamalli tíð. Umræður leikaranna eru raunar hluti af því efni sem á að vera tekið upp á staðnum. Myndavélinni er líka beint að áhorfendum og talað til þeirra svo fjórði veggurinn er rofinn. Sýningin er þannig svolítið flókin en leikmynd Micheƚ Korchowiec býr til rými fyrir allt þetta.

Leikmyndin er þrískipt – í stóra villu Bogesen kaupmanns fyrir miðju sviði, sem jafnframt er aðsetur kvikmyndagerðarmanna og hótel fyrir túristahópa, í hljóðver fyrir sögumann og  loks opið rými sem sýnir gám eins og vera ber í sjávarþorpum, kirkjugarð, bekki sem gegna ýmiss konar hlutverkum og nokkra gamla húsmuni. Leikmyndin er kuldaleg og hrá en vinnur á þegar frá líður. Yfir þessum opna hlut rýmisins gnæfir mikil stálgrind sem erfitt er að ráða í eins og annað í leikmyndinni, gagnrýnendur eru ekki sammála um hvað sé hvað, hver eigi húsin og hvort grindin mikla hafi vísun til Leifsstöðvar og vísun til kvikmyndavers eða skemmu.

Stóra húsið tekur mikið til sín í sviðsmyndinni en framhlið þess er jafnframt notað eins og tjald fyrir myndbönd og ljósmyndir sem varpað er á það.  Ansi mikið er í lagt þegar sett er stórt hljóðver utan um Guðna Kolbeinsson sem les nokkur textabrot Halldórs Laxness, fallega eins og hans er von og vísa.

Lokuðu rýmin í sýningunni, villa Bogesen, hljóðverið og gámurinn, eru opnuð að vissu leyti með því að myndavélarfólkið eltir persónurnar inn í húsið og „streymir myndum“ þaðan á vegginn í Bogesen húsinu, röngunni er þannig snúið út, ef svo mætti að orði komast. Myndbandshönnuður var Algirdas Gradauskas. Notkun myndbanda og myndavéla á staðnum skapaði mikla möguleika og var mjög áhugaverð en blöndun þessara listforma getur verið ágeng og er vandmeðfarin.

Salka Valka og Sigurlína

Salka Valka er ein af elskuðustu bókum Halldórs Laxness og mjög margir áhorfendur hafa lesið hana, í skóla eða seinna, og séð fyrri leikgerðir. Um hana hefur verið deilt og hún túlkuð margvíslega. Það er erfitt að átta sig á því hvaða mynd þeir áhorfendur sem ekki hafa lesið bókina fá af þessari sýningu.

Persóna Sölku Völku ber söguna uppi. Hún er afar flókin og samsett manneskja, óvelkomið stúlkubarn fátækrar móður. Hún verður í sögunni fórnarlamb barnagirndar stjúpföður síns, Steinþórs, og flækist inn í samband hans og móðurinnar á herfilegasta hátt. Það skapar mikla reiði og átök í persónunni sem Halldór lýsir af mikilli næmi. Girnd karla til hálfvaxinna stúlkubarna er raunar endurtekið þema í verkum Halldórs Laxness, mikilvægt í Sjálfstæðu fólki, Ljósvíkingnum, Paradísarheimt og Brekkukotsannál.

Samband þeirra Sigurlínu og Sölku er ein sterkasta lýsing íslenskra bókmennta á sambandi móður og dóttur. Steinþór tekur dótturina fram yfir móðurina, gerir hana að ást-konu sinni og ábyrgðinni á sorg og að lokum dauða móðurinnar er velt yfir á barnið. Þetta er myndrænt í leiksýningunni í afar fallegum þætti barnsins sem leikið var af Auði Aradóttur. Hún birtist okkur fyrst í barnslegum kjól eða serk, en næst við sjórekið lík Sigurlínu þar sem hún klæðir sig í sjóblautan kjól móðurinnar og tekur þannig á sig dauða hennar og hlutverk. Í síðasta sinn sem barnið birtist, undir lokin, er hún klædd í fornlegan svartan kjól sem gæti verið stúlkukjóll frá 18. öld. Búningarnir upphefja þannig tímann og sýna að fórnarlömb sifjaspella og misnotkunar eru tímalaus. Það er Filippía Elísdóttir sem gerir búningana og þetta er eitt af mörgum fínum smáatriðum í sýningunni sem vert er að gefa gaum.

[pullquote]Það er Filippía Elísdóttir sem gerir búningana og þetta er eitt af mörgum fínum smáatriðum í sýningunni sem vert er að gefa gaum.[/pullquote]Það er ekki auðvelt fyrir hina ungu leikkonu Þuríði Blæ Jóhannsdóttur að leika Sölku þegar svo mikið vantar af undirbyggingu persónunnar úr skáldsögunni og ekki heldur þá reyndu og flínku leikkonu Halldóru Geirharðsdóttur að leika Sigurlínu því að dýptina í hana vantar líka, ris hennar og fall í bókinni er nefnilega ekki bara persónulegt og bundið Steinþóri heldur einnig félagslegt og trúarlegt og því verður sjálfsmorðið enn harmrænna í bókinni.  Það eru að vísu ýmsar speglanir milli Sigurlínu og hinnar vel lukkuðu og glæsilegu kvikmyndagerðarkonu Höllu sem Halldóra leikur líka, vandræðagangur með sjálfstraust, karlamál og fleira.

Steinþór

Endurtekin svik Sigurlínu við Sölku verða til þess að hún hafnar kynferði sínu sem stelpa og neitar að klæða sig í annað en karlmannsföt. Sjúk athygli Steinþórs gerir síðar sambönd hennar við karlmenn mjög erfið og kynlíf nánast ómögulegt framan af sambandi þeirra Arnalds. Í sýningunni er hún hins vegar klædd í kvenleg pils og kjóla og víðar er skapað misræmi milli þess sem sagt er í texta Halldórs og þess sem er gert á sviðinu. Tilgangurinn er mér hulinn. Hið stríða  samband mæðgnanna, Sigurlínu og Sölku er undirskipað ástar- og haturssambandi Sölku og Steinþórs. Það er aftur vel unnið og sýnt hvernig hann merkir sér hana barnunga og bindur hana við sig að eilífu, táknað á sviðinu með böndum og leikjum, fuglafit, teygjutvisti og öðrum hæpnari og langsóttari leikjum með beisli og svipur.

Hilmir Snær var áhugaverður Steinþór, sjálfumglaður ruddi, haldinn af sinni óleyfilegu þrá. Fátt í texta Halldórs hefur staðist tímans tönn eins illa og einræðurnar sem hann leggur Steinþóri í munn og ekki sakna ég þeirra í þessari sýningu. Þó texti Steinþórs væri skorinn niður við trog tókst Hilmi Snæ að gera Steinþór að þeirri orkumiðju sem þær mæðgurnar snúast kringum.

Andstæða hans var Jukki sem Halldór Gylfason gerði afar sannfærandi í vonbrigðum sínum og hallærisgangi.

Þorpið

Þorpið Óseyri við Axlarfjörð er næst á eftir Sölku meginpersóna í verki Halldórs Laxness. Lýst er fátæklingum á kreppuárunum sem þræla linnulaust fyrir útgerðarmanninn og hafa svo lág laun að fólk sveltur og börnin deyja. Þetta samfélag er fámennt og kyrrstætt í fyrri hluta sýningarinnar. Athyglin beinist öll að ástarþríhyrningi Sölku litlu, Steinþórs og Sigurlínu sem voru oft jafnframt í nærmynd á stóra skjánum á meðan hinir leikararnir sátu á bekkjum til hliðar og í bakgrunni.  Kvikmyndavinnslan, sem fram átti að fara samtíma sviðsvinnslunni, var hugmyndarík, frumleg og oft skemmtileg eins og þegar hið fræga byltingarmálverk Delacroix: Frelsið leiðir þjóðina (1830) er endurskapað á sviðinu af leikarahópnum og varð virkt í sýningunni, sú sena varð morðfyndin.

Salka og Arnaldur eru einna verst settu börnin í þessu þorpi  og eina leiðin sem Salka kann til að berjast til sigurs er að breytast í Bogesen, kaupa hlut í bát, stofna stéttarfélag og verða útgerðarmaður. Það gerir hún en notar til þess peninga Steinþórs sem getur hvenær sem er kippt til sín kapítalinu og gerir það að lokum til að kúga hana. Salka missir allt, skiptir um pólitíska skoðun og segir „hef ég kannski ekki leyfi til að vera skynsamari en í fyrra“ og við vitum að byltingarandinn er betur kominn hjá henni en Arnaldi þegar hún kveður hann af ást sinni, í bókarlok.

Hvernig hún birtist í lokahluta sýningarinnar í buxnadrakt og á pinnahælum, orðin innsti koppur í búri í nýju fjármálafyrirtæki í eigu Steinþórs og fleiri klækjarefa, er væntanlega hluti af sögn sýningarinnar um að spillingin vinni sitt verk og allt sé falt fyrir peninga – ef ég hef skilið hina hröðu atburðarás undir lokin rétt. Niðurstaða sýningarinnar er þá sú að aðeins þannig komi Salka standandi niður í samtímanum. Eða hvað?

Hlutverk Arnaldar í leikgerð og sýningu varð mjög óskýrt. Hann verður flagari og hentistefnumaður, allt sem lætur Sölku elska hann í skáldsögunni er horfið en sýningin setur ekkert í staðinn. Hilmar Guðjónsson átti erfitt með að gera persónuna áhugaverða framan af en náði vopnum sínum í lokin og nærmyndin af síðasta ástarfundi þeirra Sölku sýndi okkur sterkan og áhrifamikinn leik þessara ungliða í rústunum af æskuástinni.

Að lokum

[pullquote]Það var margt fallegt í þessari sýningu, í leik, hugmyndum og úrvinnslu. Hún er skemmtileg en gerir alltof margt í senn, fókus hennar dreifist og verður yfirborðslegur.[/pullquote]Það var margt fallegt í þessari sýningu, í leik, hugmyndum og úrvinnslu. Hún er skemmtileg en gerir alltof margt í senn, fókus hennar dreifist og verður yfirborðslegur. Ég vil undirstrika að ósætti mitt við leikgerðina þýðir ekki að ég hefði viljað sjá raunsæilega, epíska leikgerð á Sölku Völku fjórða áratugarins og ég er ekki að biðja um melódramatískt „tilfinningaklám“. Þó ég hafi lagt fram minn skilning á því hver séu aðalatriði Sölku Völku hefði ég haldið þeim fyrir mig ef mér fyndist sýningin hafa teflt fram magnaðri  mótmynd við verkið. Þegar leikhúsið velur jafn sterkt bókmenntaverk og þessa sögu Halldórs Laxness og færir það yfir í nýjan miðil eða nýja miðla er það ljóst að það verður að „beita verkið ofbeldi“ eins og bandaríski leikstjórinn John Collins orðar það. Ef það er ekki gert af fyrirlitningu heldur virðingu fyrir stærð gamla verksins reynir leikhúsið að búa til sitt eigið verk, verk sem vinnur úr því stórkostlega í gamla verkinu og endurskapar það í nýrri sýningu sem talar við gamla verkið yfir gjá tímans.

Ljósmyndir: Grímur Bjarnason

[fblike]