Íslensk bókmenntafræði: Ekki dáin, bara flutt?

1.

Fyrir tveimur vikum birti ég stuttan pistil hér á Hugrás undir titlinum “Blómatími bókmenntafræðinnar.” Um var að ræða afar síðbúið viðbragð við nærri ársgömlu útvarpsviðtali Eiríks Guðmundssonar við Gunnar Þorra Pétursson bókmenntafræðing um meintan dauða, endalok eða í það minnsta kreppu nútímabókmenntafræði hér á landi. En um leið var pistillinn óbeinn upptaktur að ritdómi sem ég birti í síðustu viku á Hugrás um Sjónsbók: Ævintýrið um höfundinn, súrrealisma og sýnir eftir Úlfhildi Dagsdóttur. Ég ræddi þá bók í og með sem vísbendingu um að nútímabókmenntafræði væri síður en svo dauð úr öllum æðum á okkar dögum. Í fyrri grein minni hafði ég líka nefnt (svo að segja af handahófi) ríflega 40 önnur rit og ritgerðir eftir íslenska bókmenntafræðinga sem komið hafa út frá aldamótum og bera vott um umtalsverða grósku á fræðasviðinu.

Hefur mér tekist að kveða Gunnar Þorra í kútinn eða verða þessi knöppu pistlaskrif mín hlekkur í fjörlegri ritdeilu sem minnt getur á þá gósentíma í íslenskri bókmenntaumræðu sem hann dásamaði í útvarpsviðtalinu […]?

Hefur mér tekist að kveða Gunnar Þorra í kútinn eða verða þessi knöppu pistlaskrif mín hlekkur í fjörlegri ritdeilu sem minnt getur á þá gósentíma í íslenskri bókmenntaumræðu sem hann dásamaði í útvarpsviðtalinu og raunar enn frekar í grein sinni í 3. hefti Ritsins 2015 sem var kveikja viðtalsins? Vandi er um slíkt að spá. Straumar og stefnur í íslenskri bókmenntafræði undanfarin 30 til 40 ár eru vissulega forvitnilegt viðfangsefni og það er ljóst að með yfirlýsingum sínum um endalok hennar vill Gunnar Þorri egna okkur kollega sína til andsvara og, með almennari hætti, til aðferðafræðilegrar umræðu innan greinarinnar. Það er góðra gjalda vert. Í raun fylgir hann sígildri mælskufræðilegri uppskrift sem reyndist stundum ágætlega á síðari hluta 20. aldar í langlífri og oft á tíðum frjórri umræðu skálda og fræðimanna um yfirvofandi dauða skáldsögunnar.

2.

En um hvað snýst ágreiningurinn, að hve miklu marki erum við Gunnar Þorri ósammála? Það veltur að einhverju leyti á því hvað við eigum við þegar við tölum um nútímabókmenntafræði. Hverjum þeim sem les grein Gunnars Þorra í Ritinu verður fljótt ljóst að þar er hann fyrst og fremst að velta fyrir sér hvernig vissir fræðimenn (m.a. Mikhail Bakhtin, Julia Kristeva, Michel Foucault, Jacques Derrida og Roland Barthes) fóru að hafa sín áhrif á kennslu í almennri bókmenntafræði og líklega einnig íslensku við Háskóla Íslands á níunda og tíunda áratug síðustu aldar og hvernig þau áhrif birtust í skrifum kennara og nemenda. Samkvæmt lýsingu hans eru þetta fulltrúar þeirrar nútímabókmenntafræði sem byggðist á forsendum formalisma, strúktúralisma og póststrúktúralisma. Gunnar Þorri virðist telja að þessar kenningar hafi virkað eins og vítamínsprauta (eða jafnvel raflost) fyrir bókmenntaumræðuna í landinu um skeið. Hún hafi hins vegar koðnað niður í seinni tíð. Ein skýringin er sú, segir hann í greininni í Ritinu, að nútímabókmenntafræðin hefur “útvistað aðferðafræði sinni til annarra greina” (s. 196). Í útvarpsviðtalinu ræddi Gunnar Þorri þetta atriði sérstaklega í samhengi við þekkta grein Roland Barthes, “Dauði höfundarins”:

“Það sem hann er að segja í raun er að sú merking sem að höfundurinn réð yfir áður, hún er komin núna til lesandans og þar með túlkandans og þar með bókmenntafræðingsins og þar með verður svona yfirfærsla á valdi og merkingu sem að reynist alveg rosalega frjó til skemmri tíma og yfir til lengri tíma þýðir það að þetta flæði leitar út úr bókmenntafræðinni og yfir til nýrri greina sem eru að koma upp og koma til Íslands um árþúsundamótin, menningarfræði og kvikmyndafræði, og þannig var semsagt þessi orðræðubundna áhersla, sú áhersla að allt sé texti hún tók bókmenntafræðina frá höfundinum, frá lesandanum, frá merkingunni, frá sjálfinu, allt varð texti … og smám saman leitar krafturinn út, smám saman hætta bókmenntafræðingar í miklum mæli að fjalla um bókmenntir og fara að fjalla um menningarfræði, kvikmyndafræði, flettiskilti og svo framvegis. Áhugavert á sínum tíma en er gengið sér til húðar og mér finnst vanta umræðu um það.”

3.

Í fyrstu Hugrásargrein minni kaus ég vísvitandi að skilgreina íslenska nútímabókmenntafræði með víðtækari hætti en Gunnar Þorri gerir. Ég gef mér þar að hugtakið eigi nokkurn veginn við öll þau skrif um bókmenntir þar sem stuðst er við “nútímalegar alþjóðlegar bókmenntafræðikenningar”. Meira um það síðar. Í ritdómnum um Sjónsbók var ég hins vegar að hugsa til hinnar afmörkuðu skilgreiningar Gunnars Þorra þegar ég benti á að Úlfhildur fáist við arfleifð ýmissa þeirra fræðimanna sem hann ræðir um. Og hún er ekki ein um það. Raunin er sú að póststrúktúralisminn (svo vísað sé í umræðu um póstmódernisma í Sjónsbók Úlfhildar) ‘er ekki horfinn þó að hann sé kannski dauður. Hann heldur áfram að virka sem ákveðið hreyfiafl’ innan margra greina hug- og félagsvísinda, þar á meðal bókmenntafræði, heimspeki, mannfræði, málfræði, táknfræði, menningarfræði og kvikmyndafræði. Í því sambandi er líka nauðsynlegt að setja fyrirvara við þá fullyrðingu Gunnars Þorra að bókmenntafræðin hafi útvistað “aðferðafræði sinni til annarra greina”. Gróskan í nútímabókmenntafræði (í þröngum skilningi) síðustu hálfa öldina fólst ekki síst í ‘yfirtöku’ bókmenntafræðinnar á kenningum heimspekinga, málfræðinga, túlkunarfræðinga, táknfræðinga, sálgreinenda og sagnfræðinga. Hugsanlegt uppgjör við arfleifð póststrúktúralismans í íslenskri bókmenntafræði verður, af þessum sökum, að miðast við stærri vettvang en bókmenntaumræðuna eina.

Síðustu 10 til 15 ár hafa íslenskir fræðimenn og rithöfundar haldið áfram að kynna og vinna úr kenningum og rannsóknum þeirra erlendu höfunda sem lögðu grunninn að póststrúktúralismanum, sem og hinna sem hafa gengist á hólm við hann. Sá sem tæki sér fyrir hendur að skrifa sögu þessara hugmyndastrauma þyrfti að leggja net sín allvíða og huga eins vel að því sem hefur átt sér stað utan Háskóla Íslands og þess sem gerst hefur innan hans. Hér mætti kanna Atviksbókina Heimspeki verðandinnar. Rísóm, sifjar og innrætt siðfræði (ReykjavíkurAkademían, 2002) sem hefur að geyma skrif um og eftir Gilles Deleuze og Félix Guattari í ritstjórn Geirs Svanssonar og málþing sem haldið var í ReykjavíkurAkademíunni um þessa tvo frönsku hugsuði árið 2002. Hér mætti kanna rit Einars Más Jónssonar sagnfræðings, þar á meðal Bréf til Maríu (Ormstunga, 2007) þar sem höfundur hjólar í ýmsa helstu páfa nútímabókmenntafræðinnar (í þröngum skilingi). Hér mætti kanna íslenska þýðingu Hauks Más Helgasonar á Óraplágunni (Hið íslenska bókmenntafélag, 2008) eftir Slavoj Žižek og heimsóknir þessa slóvenska heimspekings hingað til lands árin 2007 og 2008. Hér mætti kanna íslenska þýðingu Péturs Gunnarssonar á Regnskógabeltið raunamædda (JPV, 2011) eftir Claude Lévi-Strauss og ráðstefnuna “Strúktúralismi á tímamótum” sem Hugvísindastofnun og Mannfræðistofnun héldu árið 2011. Hér mætti kanna ritið Af marxisma (Nýhil, 2009) í ritstjórn Viðars Þorsteinssonar og Magnúsar Þórs Snæbjörnssonar sem hefur meðal annars að geyma þýðingu þess síðarnefnda á ritgerð Fredric Jameson ” Póstmódernismi eða menningarleg rökvísi síðkapítalismans” og tvær námsstefnur sem róttæki sumarháskólinn efndi til um bókina árið 2012. Hvað bókmenntaumræðuna snertir mætti meðal annars kanna grein Magnúsar Þórs Snæbjörnssonar “Er Draumalandið sjálfshjálparbók handa hræddri þjóð?” sem birtist í Skírni árið 2007, ritið Rithöfundur Íslands: Skáldskaparfræði Hallgríms Helgasonar (Háskólaútgáfan, 2008) eftir Öldu Björk Valdimarsdóttur og grein Önnu Bjarkar Einarsdóttur “Her af mér og póstmódernísk höfundarvirki” sem birtist í greinasafninu Af marxisma. Unnt er að túlka vissa kafla í Sjónsbók Úlfhildar sem framhald af eða viðbragð við skrifum þeirra Öldu og Önnu. Og er þá bara fátt eitt nefnt. Mergur málsins er sá að uppgjörið, sem Gunnar Þorri kallar eftir, er í ýmsum skilningi hafið.

4.

Sú víðtæka skilgreining á nútímabókmenntafræði sem ég lagði til grundvallar í fyrri Hugrásargrein minni byggir á þeim skilningi að hugtakið nái til fleiri kenninga eða “skóla” en þeirra sem jafnan eru kenndir við formalisma (og nýrýni), strúktúralisma (og táknfræði) og póststrúktúralisma (og afbyggingu). Að vísu eru mörk milli fræðikenninga, rétt eins og mörkin milli fræðasviða, stöðugt á reiki. Flestir fræðimenn eru fjöllyndir í þessum efnum og oft er aðferðafræðilegur grundvöllur rannsókna þeirra að einhverju marki ómeðvitaður eða óskilgreindur. Ég tel engu að síður að marktæk umræða um blómatíma og hugsanleg endalok nútímabókmenntafræði (í víðum skilningi) hér á landi þurfi að taka tillit til mun fleiri kenninga og fræðimanna en þeirra sem Gunnar Þorri leggur til grundvallar í sínum málflutningi. Ég ætla að leyfa mér að gefa vísbendingu um hve viðamikil slík úttekt gæti orðið (hér kemur gamli góði strúktúralistinn upp í mér) en tek um leið skýrt fram að engan veginn er um tæmandi upptalningu að ræða:

• Eftirlendufræði (síð-nýlendustefna) og ferðabókarannsóknir. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Jóns Yngva Jóhannssonar, Marion Lerner og Sumarliða Ísleifssonar.
• Fagurfræði. Hér mætti kanna rannsóknir Árna Sigurjónssonar, Birnu Bjarnadóttur, Kristjáns Árnasonar, Matthíasar Viðars Sæmundssonar og Þorsteins Þorsteinssonar.
• Femínismi og kynjafræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Ásdísar Egilsdóttur, Dagnýjar Kristjánsdóttur, Guðrúnar Ingólfsdóttur, Helgu Kress, Hólmfríðar Garðarsdóttur, Irmu Erlingsdóttur, Kristínar Guðrúnar Jónsdóttur og Soffíu Auðar Birgisdóttur.
• Félagsbókmenntafræði. Hér mætti kanna m.a. rannsóknir Auðar Aðalsteinsdóttur, Ernu Erlingsdóttur og Torfa H. Tuliniusar.
• Framúrstefnu- og módernismafræði. Hér mætti kanna m.a. rannsóknir Arnar Ólafssonar, Ástráðs Eysteinssonar, Ástu Kristínar Benediktsdóttur, Benedikts Hjartarsonar, Björns Þórs Vilhjálmssonar, Hauks Ingvarssonar, Þorsteins Þorsteinssonar og Þrastar Helgasonar.
• Hinsegin fræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Ástu Kristínar Benediktsdóttur, Dagnýjar Kristjánsdóttur, Geirs Svanssonar og Þorvaldar Kristinssonar.
• Hugræn bókmenntafræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Bergljótar Kristjánsdóttur, Bergsveins Birgissonar, Guðrúnar Steinþórsdóttur og Sigrúnar Margrétar Guðmundsdóttur.
• Leikhús- og sviðsetningarfræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Terrys Gunnell, Jóns Viðars Jónssonar, Magnúsar Þórs Þorbergssonar, Sveins Einarssonar og Trausta Ólafssonar.
• Marxismi. Hér mætti kanna m.a. rannsóknir Önnu Bjarkar Einarsdóttur, Bergljótar Kristjánsdóttur, Silju Aðalsteinsdóttur, Vésteins Ólasonar og Viðars Þorsteinssonar.
• Minnis- og trámafræði. Hér mætti kanna m.a. rannsóknir Álfrúnar Gunnlaugsdóttur, Daisy L. Neijmann, Gunnþórunnar Guðmundsdóttur.
• Nýsöguhyggja. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Guðna Elíssonar, Jón Yngva Jóhannsson, Kristjáns Jóhanns Jónssonar og Sveins Yngva Egilssonar.
• Rannsóknir á bókmenntagreinum. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Ármanns Jakobssonar, Bergljótar Kristjánsdóttur, Katrínar Jakobsdóttur, Sveins Yngva Egilssonar, Torfa H. Tuliniusar og Þórunnar Sigurðardóttur.
• Sálgreining. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Dagnýjar Kristjánsdóttur, Helgu Kress, Sigurjóns Björnssonar og Torfa H. Tuliniusar.
• Sifjafræði þekkingar. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Eiríks Guðmundssonar, Matthíasar Viðars Sæmundssonar og Þrastar Helgasonar.
• Sjálfsævisögufræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Eiríks Guðmundssonar, Gunnþórunnar Guðmundsdóttur, Sigurðar Gylfa Magnússonar, Davíðs Ólafssonar og Soffíu Auðar Birgisdóttur
• Stílfræði og frásagnarfræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Ástráðs Eysteinssonar, Ástu Kristínar Benediktsdóttur, Hauks Ingvarssonar, Jóns Karls Helgasonar, Úlfhildar Dagsdóttur, Þorleifs Haukssonar og Þóris Óskarssonar.
• Vistrýni og dýrarannsóknir. Hér mætti kanna m.a. rannsóknir Guðna Elíssonar, Gunnars Theódórs Eggertssonar, Magnúsar Arnar Sigurðssonar og Sveins Yngva Egilssonar.
• Þýðingarfræði, viðtökufræði og aðlögunarfræði. Hér mætti m.a. kanna rannsóknir Öldu Bjarkar Valdimarsdóttur, Ásdísar Sigmundsdóttur, Ástráðs Eysteinssonar, Gauta Kristmannsonar, Jóns Karls Helgasonar, Kenevu Kunz, Sifjar Ríkharðsdóttur og Svanfríðar Larsen.

Fleiri skóla og fræðimenn væri vert að nefna (ég treysti því að einhverjir fylli í gloppurnar hjá mér innan tíðar). Í rannsóknum íslenskra miðaldabókmennta hefur verið gríðarleg gróska, meðal annars undir áhrifum nýju textafræðinnar en þar hafa líka margháttaðar þverfaglegar rannsóknir verið að birtast. Einnig er ástæða til að vekja athygli á hinu nýja en ört vaxandi fræðasviði stafrænna hug- og félagsvísinda sem sækir að nokkru leyti kraft sinn í arfleifð formalisma og strúktúralisma. Þá er vert að minnast þá þau stóru tímamót sem urðu fyrir réttum áratug þegar lauk útgáfu á Íslenskri bókmenntasögu í fimm bindum í ritstjórn Vésteins Ólasonar, Halldórs Guðmundssonar og Guðmundar Andra Thorssonar, og A History of Icelandic Literature í ritstjórn Daisy L. Neijmann kom út í Bandaríkjunum.

5.

[pullquote]Ég vil ítreka hér í lokin að Gunnar Þorri Pétursson á lof skilið fyrir viðleitni sína til að kalla fram líflegri umræðu meðal okkar bókmenntafræðinga um sögu og þróun fræðanna.[/pullquote]Ég vil ítreka hér í lokin að Gunnar Þorri Pétursson á lof skilið fyrir viðleitni sína til að kalla fram líflegri umræðu meðal okkar bókmenntafræðinga um sögu og þróun fræðanna. Líklega mættum við vera enn duglegri en við erum að skiptast á skoðunum um kenningar og túlkanir, gagnrýna hvert annað, fara í hár saman, rífa kjaft í fjölmiðlum, ögra skáldum og almenningi. Ég vil líka taka fram að þótt ég líti svo á að íslensk nútímabókmenntafræði sé enn í fullu fjöri þá er ekki þar með sagt að mér finnist allt það sem frá okkur fræðimönnunum kemur jafnstórkostlegt. Margt má vafalítið betur fara. Hugsanlega fá lifandi höfundar og nýleg verk þeirra of litla fræðilega athygli. Hugsanlega höfum við sum hver (rétt eins og sum skáldin) eytt of miklu púðri í fáein sígild verk og (karlkyns) höfunda, svo sem Njálu, Eglu, Hallgrím Pétursson, Jónas Hallgrímsson, Þórberg Þórðarson, Gunnar Gunnarsson og Halldór Laxness. Það væri til að mynda gagnrýni sem ég gæti líklega tekið til mín.

Og ég verð reyndar líka að gangast við því að vera bókmenntafræðingurinn sem sóaði kröftum sínum í að skrifa um flettiskiltin sem þeim Gunnari Þorra og Eiríki útvarpsmanni varð tíðrætt um. Þetta var í stuttri grein sem birtist í Tímariti Máls og menningar árið 1994, á blómatíma íslenskrar nútímabókmenntafræði samkvæmt söguskoðun Gunnars Þorra.

[fblike]