Sambúðarvandi þjóðar og lands

Ari Trausti Guðmundsson
Veröld í vanda. Umhverfismál í brennidepli
Umhverfisrit Bókmenntafélagsins
Hið íslenska bókmenntafélag, 2016

Það var lofsvert framtak hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi er það hóf útgáfu Umhverfisrita Bókmenntafélagsins (2007). Þar með tók það að láta ábyrgar raddir heyrast í þeirri brýnu umræðu um umhverfismál sem okkur ber öllum að fylgjast með og helst að taka þátt í hvert út frá sínum sjónarhóli. Með þessu er HÍB líka upphafsmarkmiðum sínum trútt. Líta má á það sem arftaka Lærdómslistafélagsins og Landsuppfræðingarfélagsins sem stofnuð voru á 18. öld og höfðu að markmiði að fræða landsmenn um öll þau nýju og oft hagnýtu fræði sem þá voru að ryðja sér til rúms og stuðla þannig að framförum meðal þjóðarinnar. Í heiti HÍB merkja bókmenntir í raun bókleg fræði almennt og yfirleitt en ekki það sem við í dag teljum til bókmennta en í nútímamerkingu gætir tilhneigingar til að takmarka bókmenntahugtakið við fagurbókmenntir einar.

Umhverfisrit HÍB eru nú orðin alls fimm og eru þau raunar eins ólík og þau eru mörg. Höfundarnir koma einnig að hinu sameiginlega viðfangsefni, umhverfismálunum, hver úr sinni átt. Höfundar þriggja eru vissulega raunvísindamenn. Fyrsta ritið í flokknum, Náttúra, vald og verðmæti, er á hinn bóginn eftir Ólaf Pál Jónsson heimspeking. Þá er eitt ritanna, Þar sem fossarnir falla, eftir sagnfræðinginn Unni Birnu Karlsdóttur.

Með bókaflokknum er því leitast við að halda uppi víðfeðmri, þverfræðilegri umræðu um þennan málaflokk sem hvað heitast brennur á samtímanum. Það er tvímælalaust rétt aðferð.

Of stór titill?

Nýjasta umhverfisrit HÍB kom út fyrr á þessu ári og ber titilinn Veröld í vanda. Umhverfismál í brennidepli. Við lestur þess leitaði sú tilfinning þó oftlega á þennan lesanda að titillinn væri misvísandi og hugsanlega of stór miðað við meginviðfangsefni bókarinnar.

Rit Ara Trausta er sannarlega þarft innlegg í umræðuna um hina hnattrænu loftslagsvá og þau mál sem henni tengjast beint en hún er óhjákvæmilega það viðfangsefni sem fyrst hlýtur að koma upp í hugann þegar bryddað er upp á þemanu „veröld í vanda“. Loftslagsváin er líka vissulega alls staðar nálæg í bakgrunni ritsins og sumir kaflar þess fjalla beinlínis um hana.  Á það ekki síst við um lokakaflann sem fjallar um „opnun norðursins“.

Hið eiginlega viðfangsefni Ara Trausta snýst þó fyrst og fremst um sambúð okkar við landið sem við byggjum og þann vanda sem þar er við að glíma. Það er auðvitað mikilvægt umhugsunar- og umræðuefni fyrir okkur og viðráðanlegur hluti af umhverfisumræðunni. Þá eru innlend umhverfismál á ábyrgð okkar einna og þar verðum við að taka upplýstar, yfirvegaðar og framsýnar ákvarðanir. Hugsanlega hefði skírskotun bókarinnar orðið beinni og afdráttarlausari ef þetta umræðuefni hefði verið dregið fram í titlinum.

Mikilvægt umhugsunarefni

Áríðandi er að við hugleiðum hvernig sambúð þjóðarinnar við landið hefur verið háttað frá upphafi mannvistar hér til okkar daga og hver áhrif búsetan hefur haft á gróðurfar landsins og umhverfið að öðru leyti.

Hugsanlega má skipta þessari sögu í þrjú skeið: tímabilið frá landnámi fram á 20. öld, miðbik og síðari hluta 20. aldar og loks samtímann. Líkt og í ýmsum öðrum tilvikum væri ekki fráleitt að líta á síðari heimsstyrjöldina sem skil milli fyrsta og annars skeiðsins. Umfram allt ber þó að hafa í huga að skipting í tímabil er aldrei hnífskörp og oftast er frjórra að líta svo á að tímaskeið skarist.

Áríðandi er að við hugleiðum hvernig sambúð þjóðarinnar við landið hefur verið háttað frá upphafi mannvistar hér til okkar daga

Frá landnámi fram á 20. öld var hér við lýði kvikfjárræktarsamfélag á járnaldarstigi. Í lok þessa tímabils var landið verr farið en dæmi eru um í nálægum löndum þar sem gróður- og jarðvegseyðing hafði orðið mikil og landið víða orðið örfoka. Hér var vissulega ekki mannvistinni einni um að kenna heldur koma einnig náttúrufræðilegar ástæður við sögu eins og hrakandi loftslag á litlu ísöldinni (ca. 1450–1900), eldgos og ágangur stórfljóta. Þjóðin ber þó sína ábyrgð eins og fram kom í ofbeit og framræslu lands langt umfram þörf áður en „heimsmynd“ (paradigm) þessa tímabils lét undan síga. Hér ber þó að hafa í huga að á löngum tímabilum allt fram undir 1900 varð þjóðin að neyta allar ráða til að halda velli í harðbýlu landi og á tímabilum svarf verulega að henni. Tímabilinu lauk þó með offramleiðslu landbúnaðarafurða, þ.e. kjöt- og smjörfjöllunum frægu, og þurrkunarátakinu sem Laxness nefndi „hernaðinn gegn landinu“. Ef til vill réði úrslitum á þessum tíma að þjóðin var aðflutt og stundaði hér landbúnað frá upphafi en gat á engu skeiði talist frumbyggjar og lifði hér hvorki söfnunar- né veiðimannastig. Hefði sú verið raunin kann afstaða okkar til landsins og náttúrunnar að hafa verið allt önnur og umgengnin um landið varfærnari.

Annað tímabilið einkennist af hraðri þróun samfélagsins inn í nútímann sem knúin var áfram af sífellt stærri orkuverum á jörðum hálendisins sem mestmegnis voru reist til að knýja stóriðju oftar en ekki í eigu útlendinga.  Um þetta tímabil er vel að merkja fjallað í Umhverfisriti Unnar Birnu Karlsdóttur (sjá framar). Vonandi er þessu skeiði nú lokið en áður en yfir lauk vorum við komin að ýtrustu mörkum og e.t.v þegar farin að ganga á þá virkjunarkosti sem okkur bar að láta ónýtta bæði með komandi kynslóðir og náttúruna sjálfa í huga.

Þriðja tímabilið stendur nú yfir. Það einkennist af því að við, eins og allar þjóðir heims, erum knúin til að staldra við og gera okkur grein fyrir að sambúð okkar við landið sem núlifandi kynslóðum er falið um stundarsakir hefur oftar en ekki óafturkræfar afleiðingar fyrir heimsbyggðina alla og ókomnar kynslóðir. Hingað til höfum við leyft okkur að stefna einkum að því markmiði að nýta okkur þá möguleika sem í náttúrunni felast til að auka velferð og hagsæld í landinu til skamms tíma. Við höfum látið stjórnast af hagvaxtarhugarfarinu sem einkenndi 20. öldina en er nú líklega að renna sitt skeið — af illri nauðsyn.

Boðskapur Ara Trausta

Bók Ara Trausta er mikilvægt vegarnesti inn í þetta nýja skeið í sambúðarsögu okkar við landið. Undir lok bókarinnar segir hann m.a.:

Flestum hrýs hugur við að breyta um lífsstíl eða afla sér velsældar með nokkuð öðru innihaldi og að hluta á annan hátt en oft áður. Minni orkunotkun, jafnvel orkuskömmtun, færri ferðir innan samgöngukerfisins, minna af lúxus, meira af heimafengnum matvörum, flutningar til nýrra búsvæða og fleira í þessum dúr verður nær örugglega hlutskipti næstu einnar til tveggja kynslóða (bls. 277).

Þetta eru alvarleg orð sem þó láta lítið yfir sér vegna lágstemmds stíls höfundarins. Þau minna okkur á að framundan er alvarlegra uppgjör kynslóða en nokkru sinni áður, þ.e. þegar arfurinn eftir okkur sem nú erum komin á miðjan aldur verður gerður upp. Við erum nú þegar að ganga á yfirdrátt sem börn okkar og barnabörn verða að taka skellinn af ef við „[…] tökum ekki ráð okkar saman í tíma […]“ eins og skáldið sagði.

Ari Trausti skilur lesendur sína þó ekki eftir í örvæntingu heldur bendir á eftirfarandi:

Tækifæri til þess að lifa friðsælu og ríku lífi, hafa vel í sig og á, geta alið sómasamlega upp börn, menntast og unnið verða ekki færri en áður, eða verri kostir, aðeins breyttir. Sú þróun er þegar hafin með sókn til aukins lýðræðis og mannréttinda víða um heim en um leið með andófi gegn fáveldi, misskiptingu auðs og spillingu (bls. 277).

Þarna er vakin athygli á að minni (hag-)vöxtur felur ekki í sér endalok alls. Það er mögulegt að lifa góðu og verðugu lífi þrátt fyrir samdrátt. Þarna er líka bent á hinn raunverulega vanda sem við er að glíma þegar um framtíðarkjör mannkyns er að ræða. Umhverfisvandinn sem veröldin stendur nú frammi fyrir er ekki aðeins náttúrufræðilegur. Hann á sér fyrst og fremst félagslegar skýringar. Við höfum látið fáveldi, misskiptingu og spillingu viðgangast og lengi. Nú er kominn tími til að snúa af þeirri braut.

Framsetningin er víðast lágstemmd, hófstillt og undirbyggð staðgóðum upplýsingum.

Í Veröld í vanda reifar Ari Trausti ýmsar hliðar á sambúð okkar við landið en það er auðvitað sá umhverfisvandi sem stendur okkur næst. Stundum er sjónarhornið hnattrænt líkt og í lokakaflanum um opnun norðurslóða. Í öðrum er það aftur á móti  mjög þröngt, t.d. þegar fjallað eru um eyðingu refa. Ari Trausti fjallar annars um landnytjar af ýmsu tagi, landbúnað, sjávarnytjar, skógrækt og ferðamennskuna margumræddu en auðvitað líka um orkuframleiðslu og orkuflutninga svo nokkuð sé nefnt.

Framsetningin er víðast lágstemmd, hófstillt og undirbyggð staðgóðum upplýsingum.  Ari Trausti bendi á raunyrkju, sjálfbærni og endurnýtingu sem þær lausnir sem helst standi til boða og leitast við að útlista þær á hinum ýmsu sviðum. Oftast ræðir hann kosti og galla á ólíkum útfærsluleiðum án þess að taka eindregna afstöðu í heitum deilumálum. Það kemur t.d. vel í ljós þegar hann ræðir stóra ágreiningsefnið um flutning raforku um landið, þ.e. kosti og galla loftlína og jarðstrengja (bls. 83–100).

Með þessu hvetur Ari Trausti okkur sem sé til að velja ekki einföldustu leiðirnar til að halda áfram óbreyttu lífsmunstri 20. aldarinnar heldur að sýna aga og ábyrgð vegna framtíðar heimsins

Raunar tekur hann afdráttarlausa afstöðu aðeins í tveimur málum en þau eru þannig vaxin að þau munu án nokkurs vafa kljúfa þjóðina í andstæðar fylkingar á komandi árum árum og áratugum. Hann leggst sem sé eindregið gegn útflutningi raforku um sæstreng og olíuvinnslu á Drekasvæðinu. Þar með afneitar hann þeirri mýtu sem margir hafa haldið svo mjög á lofti að Ísland og svæðið umhverfis það sé ótakmörkuð og óþrjótandi orkulind fyrir Evrópu ef ekki heimsbyggðina alla!

Með þessu hvetur Ari Trausti okkur sem sé til að velja ekki einföldustu leiðirnar til að halda áfram óbreyttu lífsmunstri 20. aldarinnar heldur að sýna aga og ábyrgð vegna framtíðar heimsins, komandi kynslóða og náttúrunnar. En auðvitað mun stefnubreyting á borð við þessar setja áframhaldandi (hag-)vexti þröngar skorður. Hver getur á hinn bóginn lokað augum fyrir þeim hættum sem skapast  ef við höldum beint af augum?

Umræðubók

Með bók sinni vill Ari Trausti vekja umræður enda kallar hann rit sitt umræðubók. Þetta gerir hann auðvitað með viðfangsefninu sjálfu og efnistökunum sem hann beitir. Þá fær hann í lok hvers kafla „viðmælanda“, sérfræðing, hagsmunaaðila eða áhugamann, til að bregðast við efninu. Loks dregur hann líka fram lykilspurningu fyrir hvern kafla sem nota má til áframhaldandi samræðu um efnið í umræðu- eða leshópi og auðvitað nám og kennslu sem mögulegt er að byggja á efni bókarinnar.

Deila má um hvernig til hafi tekist og hve góður grunnur bókin sé að slíku samtali. Flest viðbrögðin eru í fullu samræmi við sjónarmið Ara Trausta sjálfs og koma ekki augljóslega inn með annað sjónarhorn. Helsta undantekingin frá því er „trúarjátning“ Heiðars Guðjónssonar hagfræðings og stjórnarformanns Eykon Energy (bls. 254–255). Hann leggur áherslu á að þvert á spár manna hafi mannfjölgun ekki dregið úr vaxtarmöguleikum og þar með skert lífskjör fólks. Hann bendir á að mannkyn sé nú fjölmennara en nokkru sinni og að lífskjör hafi aldrei verið betri. Hér má spyrja: Lífskjör hverra? — Tæplega þeirra fjölmörgu sem nú eru á vergangi vegna afleiðinga sem rekja má beint eða óbeint til hnattrænna verðurfarsbreytinga.  Þá varar Heiðar við „tilraunum til að hemja náttúruna“ núna — væntanlega með því að fara að ráðum Ara Trausta — því það muni „bitna harðast á þeim sem vanþróaðastir eru“. Er það alveg víst? Hefur hagvöxtur á Vesturlöndum reynst þeim svo vel hingað til? Eru jafnvel líkur á að þau sem verst eru sett nú muni e.t.v. verða fyrir minnstum skelli við þá kollsteypu sem bíður handan við hornið ef okkur tekst ekki í tíma að hægja á hlýnun jarðar? — Þau sem aldrei njóta góðæris og þenslu sleppa stundum best við Hrunin.

Hugsanlega hefði Ari Trausti getað vakið kröftugri umræðu með því að kalla fram fleiri mótpóla af þessu tagi meðal viðmælenda sinna. Hann hefði líka víða getað stytt mál sitt, skerpt framsetninguna og gert hið brýna viðfangsefni sitt þannig ágengara en raun ber vitni. Það er á hinn bóginn ljóst að Ari Trausti vill halda umræðunni á hófstilltum, upplýstum nótum. Auðvitað er það allrar virðingar vert þegar tekið er tillit til ríkjandi umræðuhefðar okkar Íslendinga — ekki síst hefðarinnar sem tíðkast hefur á þeirri samkomu sem Ari Trausti stefnir nú ótrauður inn á, þ.e. hinu háa Alþingi.

[fblike]