Hvers vegna kjósum við forseta?

Athygli Evrópubúa hefur beinst að Austurríki undanfarna daga. Þar munaði litlu að kjósendur veldu sér róttækan hægri mann sem forseta. Eins og Helgi Skúli Kjartansson bendir á í grein í Kjarnanum réði þar nokkru að forseti er kosinn í tveimur umferðum, en ekki forgangsvali eins og gert er ráð fyrir í tillögum Stjórnlagaráðs. Helgi Skúli skrifar að gefnu tilefni því það hefur komið til tals að taka upp á Íslandi forsetakjör í tveimur umferðum eins og gert er í Austurríki. Í
sland og Austurríki eiga það annars sameiginlegt að vera þingræðisríki með þjóðkjörinn forseta. Í þingræðinu felst að ríkisstjórn sækir vald sitt til þjóðkjörins þings og þjóðhöfðingi hefur lítil eða engin völd. Mörg þingræðislönd eru konungsríki, en í lýðveldum með þingræðisfyrirkomulagi hefur meginreglan verið sú að þjóðhöfðingjar eru kjörnir af þingmönnum.

Austurríki 1929 og Ísland 1944

[pullquote type=”left”]Þjóðkjör forseta átti að vera liður í því að styrkja framkvæmdarvaldið eftir róstusama tíma sem meðal annars einkenndust af harðvítugum átökum milli stjórnmálafylkinga.[/pullquote]Í fyrstu stjórnarskrá austurríska lýðveldisins frá árinu 1920 var kveðið á um að þingið kysi forseta. Með stjórnarskrárbreytingu árið 1929 var ákveðið að forseti skyldi þjóðkjörinn (þótt atvikin hafi hagað því þannig að ekki var gengið til forsetakosninga fyrr en austurríska lýðveldið hafði verði endurreist eftir seinni heimsstyrjöld). Eftir því sem næst verður komist með nokkuð yfirborðslegum lestri á sögu austurríska stjórnkerfisins var það ekki síst fyrir áhrif frá róttækum hægri öflum að ákveðið var að gera breytingar á forsetaembættinu árið 1929. Þjóðkjör forseta átti að vera liður í því að styrkja framkvæmdarvaldið eftir róstusama tíma sem meðal annars einkenndust af harðvítugum átökum milli stjórnmálafylkinga.

Íslenska ákvæðið um þjóðkjör forseta er að einhverju leyti sprottið úr hliðstæðum jarðvegi. Fyrstu drög að lýðveldisstjórnarskránni urðu til í upphafi seinni heimstyrjaldar og þegar stjórnarskrármálið kom til umræðu á Alþingi var gert ráð fyrir að þingið kysi lýðveldisforsetann. Þessu var breytt í meðförum þingsins og niðurstaðan var sú að forseti skyldi þjóðkjörinn.

Hálfkarað forsetaembætti?

Það er ekki hlaupið að því að átta sig á því hvað vakti fyrir íslenska stjórnarskrárgjafanum þegar ákveðið var að kjósendur veldu forseta en ekki þingið.[1] En það má færa rök fyrir því að í ákvörðun Alþingis hafi falist vilji til þess að koma til móts við kröfur utan þings um að forseti ætti að vera eins konar umboðsmaður þjóðarviljans og þess vegna þjóðkjörinn.[pullquote type=”left”]En það má færa rök fyrir því að í ákvörðun Alþingis hafi falist vilji til þess að koma til móts við kröfur utan þings um að forseti ætti að vera eins konar umboðsmaður þjóðarviljans og þess vegna þjóðkjörinn.[/pullquote]Að baki þeirri hugmynd lá meðal annars þjóðernisleg heildarhyggja, eða með öðrum orðum hugmynd um samstæðan þjóðarvilja og forseta sem þjóðkjörinn fulltrúa hans. Þá töldu sumir þingmenn æskilegt að fela forseta tiltekinn hluta ríkisvaldsins, jafnvel að hann yrði handhafi framkvæmdarvaldsins eins og í Bandaríkjunum. Líklega voru þó flestir talsmenn þess að halda í þingræðisfyrirkomulagið. Ekki er að sjá á umræðum á Alþingi eða nefndaráliti sem fylgdi stjórnarskrárdrögunum að þingmenn hafi talið sig vera að gera breytingar á grunnþáttum stjórnskipunarinnar. Og sumir þingmenn tóku það beinlínis fram að þeir væru andvígir því að færa forseta eitthvað af því valdi sem þingi (og ríkisstjórn í umboði þess) væri falið samkvæmt stjórnarskrá.

[pullquote type=”right”]Kjarni málsins er hins vegar sá að breytingarnar voru til bráðabirgða.[/pullquote]Kjarni málsins er hins vegar sá að breytingarnar voru til bráðabirgða. Þótt margir hafi verið þeirrar skoðunar að lýðveldisstofnun gæfi tilefni til þess að ræða framtíðarstjórnskipun landsins var ákveðið að gera engar breytingar á stjórnarskránni aðrar en þær sem beinlínis leiddi af því að Ísland varð lýðveldi í stað konungsríkis. Umræður um stjórnarskrána innan þings og utan bera þess merki að málið yrði ekki útrætt að svo stöddu. Margir þingmenn litu svo á að þrátt fyrir stofnun forsetaembættisins 1944 væri enn eftir að taka endanlega ákvörðun um valdsvið forseta og hlutverk.

[pullquote type=”left”]Í vissum skilningi hafa Íslendingar því allt frá lýðveldisstofnun setið uppi með hálfkaraðar breytingar á hlutverki þjóðhöfðingjans.[/pullquote]Þótt endurskoðun stjórnarskrárinnar hafi verið sett á dagskrá svo að segja um leið og lýðveldið hafði verið stofnað – endurskoðun stjórnarskrárinnar var á verkefnalista nýsköpunarstjórnarinnar sem tók við völdum í október 1944 – hafa ákvæðin um verksvið forseta ekki verið endurskoðuð. Í vissum skilningi hafa Íslendingar því allt frá lýðveldisstofnun setið uppi með hálfkaraðar breytingar á hlutverki þjóðhöfðingjans. Líklega er það ein ástæða þess að þeir eru ekki alveg vissir um hvers vegna og til hvers þeir kjósa forseta.

[line]

[1] Um þetta fjalla ég í 6. kafla bókarinnar Þingræði á Íslandi. Samtíð og saga (Reykjavík, 2011).

[fblike]