Heiðarleg tilraun til þess að villast

Patrick Modiano
Svo þú villist ekki í hverfinu hérna
þýð. Sigurður Pálsson

Svo þú villist ekki í hverfinu hérna, í þýðingu Sigurðar Pálssonar, er fyrsta bók franska Nóbelsskáldsins Patricks Modiano sem kemur út á íslensku. Um er að ræða nýjustu skáldsöguna á löngum ritferli Modianos sem ratar nú loksins með beinum hætti inn í íslenska bókmenntasögu. Bókin kom upprunalega út árið 2014, sama ár og hann hlaut Nóbelsverðlaunin í bókmenntum, og er von á því að fleiri bækur muni fylgja í kjölfarið (ég leyfi mér að geta mér til um það þar sem Modiano virðist fyrst núna vera að öðlast viðurkenningu á alþjóðavísu og meðfylgjandi dreifingu). Þrátt fyrir að hafa verið lítið þekktur utan Frakklands hefur Modiano lengi vel notið mikilla vinsælda í heimalandinu en aðeins tíminn mun leiða í ljós hvernig honum á eftir að farnast hér á landi. Með útgáfu Svo þú villist ekki í hverfinu hérna, sem er aðeins toppurinn á ísjaka höfundarverks Modianos, tel ég þó óvíst að allir nái að sannfærast um ágæti hans sem rithöfundar á heimsmælikvarða.

Bókin fjallar um rithöfundinn Jean Daragane sem hefur í seinni tíð kosið að fjarlægja sig frá umheiminum og forðast óþarfa samskipti við annað fólk. Þegar ungur maður neyðir hann til þess að hitta sig, undir þeim formerkjum að hafa fyrir „tilviljun“ fundið adressubókina hans, dregst Daragane hins vegar inn í áratuga gamla morðráðgátu með persónulegu ívafi. Í kjölfarið byrjar Daragane að takast á við grafnar og hálfgleymdar minningar sem leiða hann á æskuslóðirnar og til þess innra barns sem hann hélt að hann hefði fyrir löngu sagt skilið við. Úr verður spennandi saga sem leiðir lesandann í gegnum óljósa ævi og dregur upp ljóslifandi mynd af skapferli aðalpersónunnar.

Þegar upp er staðið fjallar sagan þó frekar um leitina að sjálfinu í heimi þar sem ekki er hægt að treysta sínum eigin minningum.

Af þessari lýsingu að dæma mætti halda að um væri að ræða hefðbundna glæpasögu, enda virðist atferli persónanna hverfast um óleyst morðmál. Slík lýsing myndi hins vegar afvegaleiða sanna glæpasöguaðdáendur með því að skapa væntingar sem Modiano virðist aldrei hafa ætlað sér að mæta. Í bókinni reiðir Modiano sig ef til vill á spennuna sem er yfirleitt eignuð glæpasögunni, þar sem lesandanum eru skammtaðar vísbendingar og þráin eftir heildarmyndinni knýr lesturinn áfram. Þegar upp er staðið fjallar sagan þó frekar um leitina að sjálfinu í heimi þar sem ekki er hægt að treysta sínum eigin minningum.

Modiano gerir Daragane þannig að holdgervingi þessara innbyggðu takmarkana mannskepnunnar og minnir lesandann endurtekið á að við séum gleymin, gjarnan vegna þess að við síum frá þær minningar sem samsvara ekki heimsmynd okkar eða hagsmunum. Veraldlegu ráðgáturnar í lífi Daraganes eru því ekki markmið í sjálfum sér heldur frekar tilefni til persónulegra uppgötvana, sem sökum eðlislægrar gleymsku mannsins fá þó aldrei að njóta sín til fulls. Afraksturinn er samansafn heiðarlegra hálfsannleika sem ná ekki að sýna heildarmyndina og skilja lesandann því viljandi eftir með aðeins brot af stærra samhengi.

Hér er því ekki haldið fram að ævintýri Daraganes sé dulbúin sjálfsævisaga Modianos heldur frekar að Modiano sjái skáldsögu sína sem vettvang fyrir frjálslega sjálfskoðun, þar sem skáldið fær tækifæri til þess að glíma við sjálfan sig með óbeinum hætti.

Stíll bókarinnar er skýr og einfaldur, jafnvel upp að því marki að vera hógvær. Það verður þó ekki tekið frá Modiano að allt sem hann kýs að vinna með ferst honum kostulega vel úr hendi, burtséð frá því hvað einstaka lesendum má finnast um hversu áhugavert viðfangsefni hans sé. Hér mætti sérstaklega nefna lifandi persónusköpun þar sem Modiano virðist einkar laginn við að setja sig í spor söguhetju sinnar. Hjá mér vaknaði sú tilfinning að ég væri að fylgjast með færum leikara, sem virtist með áralangri þjálfun hafa lært að tjá innra líf annarra. Þegar leið á sýninguna fór þó að læðast að mér sá grunur að leikarinn væri í raun í hlutverki sjálf síns og að snilli hans væri frekar sprottin af næmni fyrir eigin persónu heldur en almennum skilningi á mannskepnunni. Hér er því ekki haldið fram að ævintýri Daraganes sé dulbúin sjálfsævisaga Modianos heldur frekar að Modiano sjái skáldsögu sína sem vettvang fyrir frjálslega sjálfskoðun, þar sem skáldið fær tækifæri til þess að glíma við sjálfan sig með óbeinum hætti.

Svo þú villist ekki í hverfinu hérna, er bók sem lætur ekki mikið fyrir sér fara og er mikil þörf á því að lesandinn lesi á milli línanna. Hins vegar getur verið jafn áhugavert að skilja eyðurnar eftir og leyfa tóminu að tala sínu máli. Modiano hefur reynt að skapa gátt á mörkum skáldskapar og raunveruleikans en þegar betur er að gáð er aðeins um að ræða móðugan glugga inn í hugarheim hans. Ég gerði heiðarlega tilraun til þess að villast í hverfi skáldsins en endaði í stofufangelsi – engu síður var útsýnið ágætt og móðan sem byrgði mér sýn hafði sína eigin sögu að segja.

[line]
Grein þessi var unnin sem verkefni í námskeiðinu Gagnrýni og ritdómar við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.

[fblike]