Skoffín og skrímsli hér, þar og alls staðar

Gunnar Theodór Eggertsson
Drauga-Dísa
Vaka-Helgafell, 2015

Fantasíur einkennast einna helst af því að það er viðurkennt, mögulega eftir eitthvert hik eða múður, að til eru verur sem ekki tilheyra hinum alvanalegu mannheimum og jafnvel að það sé til sérstakur heimur fyrir þessar furðuverur. Stundum gerist sagan alfarið í hinum heiminum, í öðrum tilvikum ferðast furðuverur til mannheima og svo getur líka verið um að ræða samgang á milli heimanna tveggja. Mismunandi er hvers konar hlið eru notuð til að ferðast á milli, hægt er að ferðast með lest, strætó, fljúgandi bílum eða fara í gegnum galdraspegil eða fataskáp, svo fáein dæmi séu nefnd. Í nýjustu bók Gunnars Theodórs Eggertssonar, Drauga-Dísu, ferðast stúlka úr mannheimum og drengur úr fjarlægri fortíð á milli heima og tíma í gegnum gamalt og kræklótt tré sem kallað er varðmaðurinn.

Eins og svo mörg fórnarlömb eineltis neitar Dísa að ræða vandamálið og felur það fyrir öðrum.

Hin fimmtán ára gamla Dísa er ásinn sem allt snýst um og er í upphafi sögu ákaflega vansæl enda fórnarlamb heiftarlegs eineltis. Ofurskvísan Emilía, sem áður var góð vinkona Dísu, hefur breyst í „villing og hrekkjusvín“ og hún, ásamt klíku ofursvalra unglinga, láta ljót orð rigna yfir Dísu og fylla skólatöskuna hennar af ógirnilegum matarleifum við hvert tækifæri. Emilía ógnar Dísu meira að segja með hnífi í upphafi sögu. Lögð er áhersla á þann mun sem er á ógnvöldunum og eineltisfórnarlambinu. Emilía og félagar hennar eru uppstríluð samkvæmt nýjustu tísku og förðunarfyrirmælum á meðan Dísa „var alveg nógu subbuleg til fara dags daglega, í rifnu hermannabuxunum, stuttermabolnum með myndinni af hugsandi apanum sem virti fyrir sér mannshauskúpu, og rauðbrúnu köflóttu ullarskyrtunni sem hún hafði örugglega hirt úr fataskáp pabba síns“ (21). Munurinn nær ekki aðeins til ytra byrðis því gerendurnir eru barnalegir og andstyggilegir á meðan Dísa er hugsandi unglingur, þroskuð og tekst á mjög yfirvegaðan hátt við eineltið – svona oftast nær. Og eins og svo mörg fórnarlömb eineltis neitar Dísa að ræða vandamálið og felur það fyrir öðrum eins og sést svo átakanlega vel þegar blóð vætlar úr skrámu sem Emilía veitir henni en Dísa reynir að hylja hana með farða svo foreldarnir fari ekki að spyrja spurninga.

Dísa er hvekkt og vör um sig en hún finnur afdrep fyrir árásunum og frið í sálinni í Fergjudal þar sem foreldrar hennar eiga bústað, sem og í dagbókum sínum. Í þær skrifar hún ekki aðeins um hversdagslega viðburði heldur skáldar hún í eyðurnar – skrifar það sem gæti hafa gerst, til að mynda átök við óvini sína. Kvöld eitt reimar hún svo á sig gönguskóna og þrammar í átt að stóra, draugalega trénu – varðmanninum – sem henni finnst líta út alveg eins og maður. Þegar upp er komið teygir hún fingurna í átt að trénu og um „leið og fingur hennar snertu trjáfingurna var eins og tréð lifnaði við, tæki utan um hana og togaði hana í fang sér“ (33-34). Skyndilega er Dísa lent á sama stað en á allt öðrum tíma. Hún er komin til ársins 1714 og þótt hún viti það ekki strax þá býr þarna pilturinn sem hún fellur fyrir, hann Björn, ásamt fjölskyldu sinni. Björn er vænn og blíður piltur en verður fyrir ansi mikilli stríðni af hendi stóra bróður síns og vinnumanna á bænum. Hann leitar skjóls hjá ömmu sinni og þegar hann finnur lítið skoffín laumast hann til að taka það að sér, þrátt fyrir að foreldrar hans telji þau hina verstu plágu, og hann nýtur þess að eiga lítinn vin og lítið leyndarmál. Skoffínið er það fyrsta sem Dísa kemur auga á þegar hún ferðast til fortíðar. Hún tekur það með sér til nútímans og í kjölfarið hefst ansi hreint ævintýraleg atburðarás þar tímarnir tveir og/eða heimarnir mætast hvað eftir annað.

Þessar mörgu sögur ásamt tímaflakkinu og öllum þeim fróðleik sem í verkinu er að finna um lífið á Íslandi á átjándu öld gera bókina ansi þétta.

Dísa, Björn og aðrar sögupersónur ferðast fram og til baka í gegnum varðmanninn og átök sögunnar gerast bæði í nútíð og fortíð. Í nútímanum er það eineltisógnin sem einkum er fjallað um og ýmsar birtingarmyndir hennar og afleiðingar en í fortíðinni reyna galdrakvikindi úr grárri forneskju að ná fyrri völdum og það lendir á Birni, Dísu og vinum þeirra að reyna að ráða niðurlögum þeirra. Persónurnar flakka ótt og títt í gegnum tíma og rúm og yfirleitt tekst höfundi vel að tengja kaflana saman þannig að fortíðarkafli kallast vel á við kafla sem gerist í nútíðinni. Í Drauga-Dísu eru fleiri en ein saga í gangi í einu – enda fjallar hún um tímana tvo – og þessar mörgu sögur ásamt tímaflakkinu og öllum þeim fróðleik sem í verkinu er að finna um lífið á Íslandi á átjándu öld gera bókina ansi þétta, ef svo má segja, og lesandinn má hafa sig allan við að fylgjast með og halda utan um alla þræði. Ekki verður fjallað nánar um söguþráðinn enda óþarfi að eyðileggja spennuna fyrir tilvonandi lesendum.

Söguþráðurinn er flókinn og það er aðalpersónan líka. Dísa virðist við fyrstu sýn einfaldlega vera góð en vansæl stúlka, þ.e.a.s. hún virðist vera algott fórnarlamb. Dísa reynist hins vegar flóknari en svo. Hún hvorki bregst alltaf „rétt“ við né tekur þær ákvarðanir sem bestar eru eða sanngjarnastar. Reiði hennar og ákafur vilji til að ná sér niðri á óvinum sínum verður meira að segja til þess að hún setur á svið flókinn blekkingarvef sem endar á því að stúlka lendir á spítala, alvarlega slösuð eftir veru sem er ekki þessa heims. En Dísa þroskast líka og lærir margt – og vonandi lesendur einnig. Björn er ekki jafn vandlega mótaður og Dísa en hann og aðrar karlkyns persónur eru alla jafna dulitlir væsklar. Björn hinn góði lætur þó slag standa þegar í harðbakkann slær, þrátt fyrir að vera dauðhræddur. Margar aðrar skemmtilegar persónur koma við sögu í Drauga-Dísu en skemmtilegastar eru án efa amma Björns og blessað litla skoffínið sem kennir okkur ef til vill fyrst og fremst að ekki er allt sem sýnist.

Drauga-Dísa er þó án efa hans besta verk til þessa.

Drauga-Dísa er þriðja skáldsaga Gunnars Theodórs en hinar eru Steindýrin og Steinskrípin. Þar leikur hann sér einnig að samskiptum þessa heims og annars og tekst vel að höfða til ungra lesenda. Drauga-Dísa er þó án efa hans besta verk til þessa. Persónurnar eru dregnar skýrari dráttum, textinn er fallegri og honum tekst betur en áður að halda utan um sjálfa söguna og missir nær aldrei taktinn. Það sem ég er þó hrifnust af í Drauga-Dísu er samspil hins gamla tíma og hins nýja. Í bókinni The Middle Ages in Children’s Literature fjallar bókmenntafræðingurinn Clare Bradford einmitt um birtingarmyndir fortíðar í barna- og unglingabókmenntum og bendir á að skoðanir okkar og sú mynd sem dregin er af honum forna heimi í barna- og unglingabókmenntum nútímans hljóti að vera mótuð af þessum sama nútíma. Þetta, segir hún, hefur óhjákvæmilega í för með sér að bækur um fyrri tíð eru líka um menningu og samtíma höfundarins. Stundum reyna höfundar bóka af þessu tagi að breiða yfir þessi tengsl nútíma og fortíðar eða afneita þessum tengslum. Þetta gera þeir til dæmis með því að skrifa texta sem virðist vera „forn“ eða hamast við að láta söguna vera sem allra réttasta hvað varðar sagnfræðilega nákvæmni, svo dæmi sé tekið. Þetta á ekki við um Drauga-Dísu og Gunnar Theodór virðist vera meðvitaður um, eins og Bradford segir, að lýsingar á fortíðinni eru óhjákvæmilega undir áhrifum frá þeim tíma og þeirri menningu sem þeir eru skapaðir í, sem og að bókin er ekki aðeins um fortíðina heldur einnig nútímann. Fyrir utan að vera þrælspennandi og vel skrifuð unglingasaga fræðir Drauga-Dísa lesendur því bæði um fortíðina og nútímann og fær okkur til að horfa á bæði tímaskeið gagnrýnum augum.

[fblike]