Kynjasjónarhornið mikilvægt

Kyn er breyta sem skiptir máli í sagnfræðirannsóknum og saga kvenna og kynja þarf að vera sjálfsagður hluti sagnfræðináms, segir Erla Hulda Halldórsdóttir, nýráðinn lektor í kvenna- og kynjasögu við Sagnfræði- og heimspekideild Háskóla Íslands. Þetta er ný staða sem markar tímamót við deildina, og að mati Erlu Huldu eru þau löngu tímabær.

„Kvennasagan kemur fram um 1970 sem akademískt fagsvið og sérfræðingar í kvennasögu og síðar kynjasögu hafa síðan þá verið starfandi innan háskólanna í nágrannalöndum okkar. Þetta hafa ýmist verið fastar stöður í faginu eða í ákveðnum tímabilum sögunnar – en hvernig sem því var háttað var sérfræðiþekkingin til staðar innan stofnananna. Kvennasaga var fyrst kennd sem valgrein í sagnfræði veturinn 1982-83 en við deildina hefur sérfræðingur í kvenna- og kynjasögu aldrei verið í föstu starfi.

Ef við ætlum að halda í við það sem er að gerast í fræðunum í öðrum löndum þurfum við að efla rannsóknir á þessu mikilvæga sviði.

Ef við ætlum að halda í við það sem er að gerast í fræðunum í öðrum löndum þurfum við að efla rannsóknir á þessu mikilvæga sviði. Kyn og kyngervi snertir stöðu bæði kvenna og karla í samfélaginu og við þurfum að skoða áhrif kyngervis á þróun samfélaga fyrr og nú.“

Erla Hulda segir að fyrsta árið verði lögð áhersla á, í samvinnu við aðra fræðimenn við deildina, að samþætta kynjasjónarhornið sem allra mest við kennslu. Að saga kvenna og kynja verði sjálfsagður hluti sagnfræðináms svo nemendur geti sérhæft sig og fengið þekkingu á þessu sviði. Jafnframt segir Erla Hulda að mikilvægt sé að efla rannsóknir á kvenna- og kynjasögu og efla samstarf við aðrar deildir innan Hugvísindasviðs og önnur svið Háskólans.

„Vilborg Dagbjartsdóttir, rithöfundur, kennari og rauðsokka orðaði það ágætlega í dagblaði árið 1974 þegar hún hafði flett í Íslandssögubók og talið myndir af körlum og konum (79 af nafngreindum körlum en ein af konu) og spurði af því tilefni: „Hvar er langamma, hvar er amma, hvar er mamma, hvar er ég sjálf, vorum við kannski aldrei til?” Þessar spurningar voru auðvitað í takt við það sem þá var að gerast víða um heim þar sem bæði konur í kvennahreyfingunni og ungar fræðikonur innan háskólanna spurðu hvar konurnar í sögunni væru, af hverju væri ekki skrifað um þær, hvort þær hefðu ekki skilið eftir sig heimildir. Þetta endurspeglar kannski þá þrá mannsins að eiga sér sögu, að skilgreina sig, svo ég vísi til ítalska heimspekingsins Adriana Cavarero sem hefur skrifað um löngun okkar mannfólksins til að þekkja rætur okkar, sögu okkar, er sterk og konur áttu ekki þá sögu. Á þessum tíma var lítið skrifað um konur og sögu kvenna nema þá helst þær sem kölluðust undantekningar eða „verðugar konur“, með öðrum orðum drottningar eða brautryðjendur, konur sem höfðu gert sig gildandi á því sem talið var til sviðs karla. Um venjulegar konur var minna skrifað og það átti auðvitað einnig við um ýmsa minnihlutahópa. Þótt rannsóknaráherslur og sagnaritun hafi breyst mjög síðustu áratugi má oft sjá þess merki að sagan sé skrifuð af sigurvegurum, svo gripið sé til þeirrar klisju, þeim sem fara með valdið. Með rannsókn og ritun á sögu kvenna fáum við einfaldlega annað sjónarhorn á söguna. ”

Ævisaga og bréfaskrif Sigríðar Pálsdóttur

Erla Hulda hefur síðustu tvo áratugina um það bil fengist við ýmislegt er tengist kvenna- og kynjasögu og eitt af þeim verkefnum vakti sérstakan áhuga. Bréf til bróður míns er rannsókn sem á sér tvenns konar markmið. Annars vegar að rannsaka bréfaskrif Sigríðar Pálsdóttur (1809-1871) út frá ýmsum sjónarhornum og kenningum æviskrifa (e. life writing). Hins vegar að skrifa ævisögu Sigríðar og byggja hana á þeim 250 sendibréfum sem hún skrifaði Páli Pálssyni bróður sínum á árunum 1817–1871.

„Þessi rannsókn á langa sögu,” segir Erla Hulda „en kom þannig til að ég las þessi bréf ásamt fleiri hundruð annarra bréfa í tengslum við meistaraprófsritgerð mína í sagnfræði, sem var um sjálfsmyndir og ímyndir kvenna á 19. öld. Eitthvað við þessa konu hreif mig og löngu síðar, þegar ég var búin með doktorsritgerðina mína, ákvað ég að vinna með bréfin hennar sem eru skrifuð frá því hún er átta ára, árið 1817, til ársins 1871, þegar hún deyr. Mig langaði að vinna meira með bréfin, nota þau til að skrifa ævisögu hennar þó Sigríður væri ekki skilgreind sem „merkileg“ kona. Einnig að nýta sendibréfin sem heimildir í rannsóknir um tengslanet, sjálfsmyndarsköpun og læsisiðkanir, þá einkum í samhengi við skriftarkunnáttu en miklu færri konur en karlar voru skrifandi á þeim tíma sem Sigríður lifði.”

Ég veit aldrei allt í kringum tilurð heimildanna en þverstæðan er að um leið veit ég miklu meira en bréfritarinn á sínum tíma því ég veit hvernig allt fór.

„Þessi bréf eru heillandi heimur því hægt er að fylgjast með þroska einstaklings þótt á því séu auðvitað takmarkanir. Bréfin eru til dæmis mjög fá sum árin, allt niður í eitt til tvö bréf á ári og þá má spyrja sig hvað þau segi mikið um líf viðkomandi. Í ævisögunni sem ég er að skrifa tengi ég Sigríði takmarkað við stórsögu þjóðarinnar sem hefur verið þessi karlasaga um stjórnmálin, þjóðernishyggju og sjálfstæðisbaráttu. Þessi stórsaga sést lítið í bréfum Sigríðar og þar sem þau ráða frásögninni mun ég ekki fjalla mikið um hana. Hún nefnir til dæmis aldrei endurreisn Alþingis árið 1845. Það er hreinlega eins og það hafi ekki gerst – eða einfaldlega, þetta er eitthvað sem var svo mikið í umræðunni að það var ekkert endilega tilefni til umræðu í hversdagslegum bréfum. Líf hennar eins og það líður hjá í bréfunum finnst mér áhugavert og þannig er það raunar í vaxandi mæli í rannsóknum erlendis þar sem ævi venjulegs fólks er til rannsóknar og  á þess eigin forsendum.

Öll stór verkefni, eins og rannsókn mín á lífi Sigríðar, eiga sér margar hliðar og taka breytingum meðan á þeim stendur. Heimildirnar segja manni eitthvað nýtt, ég les einhverja spennandi erlenda rannsókn og sé hliðstæðu hér heima sem kveikir nýjar hugmyndir. Þetta verkefni hefur því þroskað mig sem fræðimann, ekki eingöngu sem sérfræðing í kvenna- og kynjasögu heldur sagnfræði yfir höfuð. Þetta er mjög skemmtilegt og krefjandi verkefni en það er ekki einfalt að fást við líf einstaklings. Hver er ég til að túlka líf sem er löngu liðið? Og það getur verið erfitt, eða ómögulegt, að lesa og skilja heimildirnar í sínu rétta samhengi. Ég veit aldrei allt í kringum tilurð þeirra en þverstæðan er að um leið veit ég miklu meira en bréfritarinn á sínum tíma því ég veit hvernig allt fór.“

[Ljósmynd fyrir ofan grein: Kristinn Ingvarsson]

[fblike]