Lífsskoðunarfélagið Siðmennt birti nýverið könnun um lífsskoðanir og trú Íslendinga sem Maskína vann í nóvember á nýliðnu ári. Hér verður vikið að tveimur spurningum sem fremur lúta að heimsmynd en trú, a.m.k. eins og ég skil það orð. Það eru spurningarnar „Hvernig heldur þú að heimurinn hafi orðið til?“ (sp. 3) og „Ertu sammála eða ósammála því að trú og vísindi fari saman í leit að sannleikanum um lífið og tilveruna?“ (sp. 16). Síðar kann að verða vikið að fleiri spurningum úr könnuninni.
Úr könnun Siðmenntar
Fyrri spurningunni er væntanlega ætlað að tefla saman vísindum og trú þar sem afmarkaðir svarmöguleikar eru aðeins tveir: „Heimurinn varð til í Miklahvelli (Big bang)“ og „Guð skapaði heiminn“. Auk þess gafst svarendum kostur á að merkja við „Annað, hvað?“[1] Tæp 62% aðhylltust Miklahvell en tæp 18% sköpun. Þau sem völdu aðrar skýringar slöguðu hátt upp í hina síðarnefndu en rúm 12% aðhylltust ýmsa aðra möguleika. Rúm 8% höfðu ekki skoðun. Svarendum gafst þó ekki kostur á að svara með þeim hætti en hópurinn var kallaður fram eftir á, líklega til að þrengja hóp þeirra sem tilgreindu aðrar skýringar en möguleikana tvo sem boðið var upp á. Einfalda ályktunin sem draga má af þessari dreifingu er að Íslendingar, eða a.m.k þeir sem svöruðu spurningunni, séu efnis- og vísindahyggjufólk.
Í því sambandi er áhugavert að 38% eru sammála því að trú og vísindi fari saman í leit að sannleikanum um lífið og tilveruna en aðeins 28% eru því ósammála. Þriðjungur svarenda tók ekki afstöðu. Af þessum tölum verður sú ályktun alls ekki dregin að við Íslendingar séum vísindahyggjufólk. Svörin við spurningunum tveimur eru því ærið misvísandi eða verður ekki að líta svo á að spurningin um „upphaf heimsins“ sé hluti af leyndardóminum um „lífið og tilveruna“, í það minnsta í því samhengi sem hér um ræðir?
Annars hefur spurningin um tilurð heimsins kallað fram mikla gagnrýni hjá fjölmörgum sem ég hef heyrt tjá sig um könnunina. Mörg sem játa trú hafa t.d. sagt að hefðu þau svarað könnuninni hefðu þau viljað veðja á Miklahvell. Þá hefði svar þeirra aftur á móti verið túlkað sem höfnun á sköpunartrú. Því getur verið að einhver hafi af „strategískum“ ástæðum merkt við möguleikann „Guð skapaði heiminn“ sem skori þá hærra en ella og að fylgjendur Miklahvells séu enn fleiri en könnunin gefur til kynna. Vera má að fáir og hugsanlega vanhugsaðir svarmöguleikar við spurningunni hafi líka valdið því að margir hafi valið „annað“ (þ.e. 20% áður en hinir hlutlausu voru kóðaðir).
Andstæður eða ekki?
Hér skiptir sem sé máli hvort svarmöguleikarnir séu sambærilegir og útiloki hvorn annan eða hvort þeir liggi í raun á mismunandi sviðum og séu því samrýmanlegir. Séu svör þeirra sem völdu „Annað, hvað?“ skoðuð má enda sjá ýmsar útgáfur af því að Guð hafi skapað heiminn með Miklahvelli. Presturinn Gunnar Jóhannesson reifaði og þá afstöðu einnig í grein í Fréttablaðinu 16. jan 2015, „Unga fólkið hafnar sköpunarsögunni“. Þá afstöðu má einnig sjá í ljóðinu „Upphafsorðið“ eftir Vilborgu Dagbjartsdóttur sem er tileinkað Stephen W. Hawking:
Upphafið var dauðakyrrt
autt og tómt
Svartamyrkur
grúfði yfir tóminu
Tómið var ekki galtómt.
Það var ljósvaki í því.
Hann bærði á sér
og til varð kraftur
þyngdarkrafturinn.
(Við megum
ef við viljum
kalla hann Guð)
Fyrir tilverknað þyngdarkraftsins
hóf ljósvakinn upp raust sína
og sagði
VERÐI LJÓS!
Þegar ljósið sprakk út
verð mikill hvellur!
Við heyrum enn
daufan enduróminn.[2]
Hugsanlega verður spurningunum um tilurð heimsins og lífið og tilveruna ekki svarað öllu skynsamlegar. Ég hallast alla vega að þeirri skoðun að spurningin um upphaf heimsins eins og hún var borin fram í könnun Siðmenntar gefi afar takmarkaða vitræna niðurstöðu.
Í mínum huga er þó áleitnara álitamál hvort spurning um upphaf heimsins eigi eitthvert sérstak erindi í könnun um lífsskoðanir og trú. Hér skal ekki svarað fyrir munn veraldlegra lífsskoðana heldur aðeins trúar: Er spurningin um hvernig alheimurinn varð til virkilega trúarleg spurning? Er hún ekki fyrst og fremst náttúruvísindaleg? Er t.a.m. líklegt að hún hvíli þyngst á okkur þegar við liggjum banaleguna? Er ekki líklegra að við spyrjum þá hver hafi verið tilgangurinn með þessu öllu saman, hvort okkur hafi tekist að lifa sem skikkanlegar manneskjur og hugsanlega komið einhverju góðu til leiðar í heiminum? Allt eru þetta trúarlegar spurningar í eðli sínu þótt svör okkar við þeim þurfi vissulega ekki að vera það.
Vélrænn Guð á útleið
Ég viðurkenni að hér greinir fólk á. Í fyrrnefndri grein sinni gengur Gunnar Jóhannesson t.a.m. nokkuð langt að mínum dómi, vissulega með hjálp eðlisfræðinga en ekki guðfræðinga, í að skýra hvernig Guð hafi skapað heiminn í Miklahvelli og geri spurninguna þar með trúarlega. Álitamál er þó hvort þar marseri ekki deus ex machina eða hinn vélræni guð sem varð t.d. þýska andspyrnuguðfræðinginum Dietrich Bonhoeffer (1906–1945) svo mikill þyrnir í augum í síðari fangelsisbréfum hans. Árið áður en hann var skotinn reit hann t.d.:
Hinir trúuðu [en þann hóp fyllti Bonhoeffer sjálfur] tala um Guð þegar mannlega þekkingu þrýtur (oft reyndar hugsanaleti) eða þegar mannlegir kraftar duga ekki lengur — það er eiginlega alltaf deus ex machina sem marserar þá fram á sviðið, annaðhvort til sýndarlausnar óleysanlegra vandamála eða sem kraftur þegar kraftar mannsins nægja ekki, sem sagt til þess að misnota veikleika mannsins, […].[3]
Bonhoeffer bendir svo á ógöngurnar sem í þessu felast fyrir trúna. Þegar þekking mannsins eykst eða honum tekst með hjálp nýrrar tækni að leysa áður óleysanleg vandamál ýtir hann Guði stöðugt lengra út á jaðarinn „uns Guðs sem deus ex machina verður ekki lengur þörf […]“.[4] Á þessari leið erum við ef við mörkum Guði bás innan heimsmyndar og kenningasmíðar raunvísindanna. Þá verður umræðan um Guð og Miklahvell aðeins næsti kafli í hinni löngu orðræðu um þróun og sköpun sem Darwin hratt af stað og tæplega mikið frjórri en sú samræða reyndist. Í því sambandi má raunar benda á að viðfangsefnin sem glímt er við í upprunasögnunum í Gamla testamentinu voru ugglaust allt önnur en náttúruvísindi á síðari öldum hafa glímt við. Þeir sem þær rituðu virðast hafa verið uppteknastir af ýmsum þverstæðum sem við þeim blöstu í daglegu lífi.
Mismunur trúar og vísinda
Er þá ekki betra að viðurkenna forskot vísindanna við kenningarsmíð um uppruna alheimsins og lífsins á jörðinni, en mikilvægi trúar og þess vegna guðfræði þegar um er að ræða vangaveltur um tilgang, gildi og markmið þessa alls, hlutverk okkar og köllun í alheiminum eða okkar litla hversdagslega umhverfi? Að mínu mati væri a.m.k. skaði ef gölluð spurning í skoðanakönnun Siðmenntar yrði til að etja enn einu sinni saman trú og vísindum líkt og hlutverk þeirra væru eitt og hið sama. Fjalla náttúruvísindin í því sambandi sem hér um ræðir ekki fyrst og fremst um uppruna alheimsins en trúin um tilganginn með lífi okkar í honum? Mælt á skynsamlegan kvarða láta skýringar byggðar á trú oft undarlega í eyrum þegar um er að ræða náttúrufræðileg úrlausnarefni. Á sama hátt geta svör dregin af náttúruvísindum hljómað dæmalaust grunnfærin þegar spurt er um um gildi, markmið og tilgang lífsins.
[line]
[1]Hér er stuðst við útgefið hefti: Lífsskoðanir Íslendinga og trú, Siðmennt, nóvember 2015.
[2]Vilborg Dagbjartsdóttir, Ljóðasafn, Reykjavík: JPV Útgáfa, 2015, bls. 241.
[3]Dietrich Bonhoeffer, Fangelsisbréfin, íslensk þýðing eftir Gunnar Kristjánsson, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2015, bls. 237.
[4]Sama heimild. Sjá og Hjalti Hugason, Ekki lengur þörf fyrir guð — Guði sé lof!
[Myndskreyting: Sóley Stefánsdóttir. Miklahvellsmynd fengin að láni héðan og teikningin héðan.]
Um höfundinn
[fblike]
Deila