Áfrýjanir til dómstóls götunnar

Víst hefur okkur miðað nokkuð í uppgjörinu eftir Hrunið 2008. Skýrslur hafa verið birtar sem varpa ljósi á atburðarásina, sérstakur saksóknari hefur sent nokkra tugi mála til ákærumeðferðar, ákært hefur verið í á þriðja tug mála og dæmt í hluta þeirra. Þó er langt í að þessu réttarfarslega uppgjöri ljúki. Auðvitað er enn lengra í land á þeim sviðum uppgjörsins sem dýpra rista og þróun mála er hægari. Þar á ég við að grundvallartraust okkar á ýmsum lykilstofnunum samfélagsins og virðing okkar fyrir þeim verði endurheimt. Á miklu ríður að árangur náist á þessu sviði. Með þessu á ég ekki við að gagnrýni þagni og almennu aðhaldi með stofnunum samfélagsins linni eins og ýmsir stjórnmála- og embættismenn virðast oft láta sig dreyma um. Lifi gagnrýni og aðhald! Félagsleg velferð og vellíðan okkar allra byggist hins vegar á trausti og tiltrú okkar hvers til annars og til sameiginlegra stofnana okkar. Þangað verðum við að ná sem fyrst.

Sökum þessa hafa tvær greinar eftir fyrrverandi bankamenn sem birtust í Fréttablaðinu nú á nýbyrjuðu ári vakið umhugsun mína. Þar á ég við greinarnar „Lágkúruleg grimmd“ (8. janúar) og „Vont er þeirra ranglæti, verra þeirra réttlæti“ (9. janúar).

Grimmileg mannréttindabrot?

Greinahöfundar eiga það sammerkt að þeir bera dómskerfið þungum sökum — en á því hvílir uppjörið eftir Hrunið hvað þyngst nú um stundir.

Í fyrri greininni er látið að því liggja að bankamenn hafi verið dæmdir eftir ótilgreindum „óskráðum reglum“. Í þeirri síðari er gengið mun lengra. Þar er fullyrt að dæmi séu um að dæmt hafi verið fyrir brot sem hafi verið „ósönnuð með öllu“, að erfitt sé að sjá að dómur hafi verið byggður á réttarhaldi og málsvörn, að maður hafi mátt sæta margra ára ströngum rannsóknum að „óþörfu og ósekju“, að sannleikurinn hafi verið afbakaður, að dómarar hafi einskis „látið ófreistað til að treysta eigin tilverugrundvöll og sefa reiði“, að dómur hafi verið byggður „á fyrirfram gefinni niðurstöðu“ og að engu hafi skipt hvað kom fram við rannsókn og réttarhöld, að manni hafi verið meinað að leggja fram sönnunargögn, að sönnunargögnum um sakleysi hafi verið eytt, að fyrst og fremst hafi verið byggt á „keyptum framburði uppljóstrara“ í sumum málum og engar sönnur verið færðar á ákæruefni.

Hér er auðvitað látið að því liggja að ákæru- og dómsvalið í landinu hafi brugðist og skefjalaus mannréttindabrot verið framin í félagspólitískum tilgangi og að gengið hafi verið fram á grimmilegan hátt til að sefa reiði.

Réttlætisgyðja með pólitískt nef?

Hvorugur greinahöfunda virðist sjá neitt athugavert við það að sakborningar gerist dómarar í eigin sök. Þeir virðast telja fullgilt að stefna áliti þeirra gegn dómsniðurstöðum og að eðlilegt sé fyrir háttsetta fyrrum bankamenn að álykta að þeir „séu fórnarlömb skipulegrar aðfarar“.

Þessi ummæli dómarans eru sýnilega tilfærð til að sannfæra lesendur um að réttlætisgyðjan sé ekki lengur blind …

Þá eiga höfundarnir einnig sammerkt að báðir vísa til orða Símonar Sigvaldasonar, héraðsdómara og formanns dómstólaráðs, í útvarpsviðtali þess efnis að ekki megi gleyma að dómstólar séu „sprottnir upp úr okkar eigin samfélagi og eig[i] að endurspegla viðhorf okkar til málefna líðandi stundar“ og „að dómarar „endurspegli samfélagsvitundina“. Þessi ummæli dómarans eru sýnilega tilfærð til að sannfæra lesendur um að réttlætisgyðjan sé ekki lengur blind, sem tryggja á jafna stöðu allra fyrir lögunum, heldur láti hún stjórnast af „pólitísku nefi“.

Loks má líta svo á að í síðari greininni felist bein storkun. Mál greinarhöfundar er í áfrýjunarferli. Verði hann einnig dæmdur sekur í Hæstarétti virðist honum gefa auga leið að dómurinn verði byggður á óvild dómara vegna gagnrýni sinnar. Ummæli af þessu tagi eru til þess fallin að draga úr vægi dómsins áður en hann er fallinn.

Takmarkanir vísinda og dómstóla

Nú fjallaði viðtalið við Símon Sigvaldason vissulega ekki um efnahagsbrot heldur nauðgunarmál. Í viðtalinu lagði hann áherslu á að við dóma í slíkum málum yrði að taka tillit til nýrra rannsókna í öðrum greinum en lögfræði. Benti hann m.a. á að í ljósi þeirra gætu dómarar ekki einblínt á þá líkamlegu áverka sem þolendur kynferðisofbeldis yrðu fyrir heldur bæri þeim einnig að taka tillit til andlegra áfalla sem þeir gætu hlotið, t.d. áfallastreituröskunar. Ég hygg að í samfélaginu séu sterkar væntingar um að dómarar taki tillit til þessa í störfum sínum. Mér virðist samt ekkert tortryggilegt felast í þeim ummælum sem höfð eru eftir Símoni í greinunum séu þau heimfærð upp á efnahagsbrot né að ummæli hans bendi til að réttlætisgyðjan láti nú um stundir stjórnast af pólitík, grimmd og hefnigirni.

Skrif af þessu tagi þjóna engum tilgangi öðrum en að tefja og draga hin sársaukafullu eftirmál Hrunsins á langinn fyrir okkur öll.

Störf dómara eru í eðli sínu sérfræðileg rannsóknarstörf þar sem saman fer mat á málsatvikum, túlkun á lagatextum og heimfærsla þeirra upp á einstakar aðstæður í tíma og rúmi, sem sé meint brot. Um rannsóknir af þessu tagi gildir sama máli og um allar vísindalegar rannsóknir. Fyrir nokkrum áratugum var því haldið fram að vísindamönnum bæri að vera fullkomlega hlutlægir og hlutlausir ella væru niðurstöður þeirra ómarktækar. Nú líta flestir svo á að þetta sjónarmið byggi frekar á draumi en veruleika. Enginn maður geti í raun verið hlutlægur og hlutlaus einmitt vegna þess að við eru öll mannleg, mótuð af samfélagi okkar og menningu, þekkingu, tilfinningum og kenndum. Þetta þýðir hins vegar ekki að störf fræðafólks og þar með dómara séu marklaus, byggð á duttlungum eða þess vegna einstaklingsbundin eða samfélagsleg grimmd í tilviki bankamannanna. Í orðum Símonar virðist þvert á móti felast viðurkenning á mannlegum takmörkunum, m.a. dómara, og sú vitund að félagslegur veruleiki mótar ávallt túlkanir og heimfærslu á textum, m.a. lagatextum.

Í huga einhverra kann þetta að rýra tiltrú til dómstóla en í raun þarf svo alls ekki að vera. Þvert á móti felst í þessu auðmýkt og virðing fyrir sannleikanum: Það er enginn dómur fullkominn eða óumdeildur. Þeir eru hins vegar vonandi allir byggðir á bestu vitund þeirra sem að þeim standa á hverjum tíma og innan marka nútíma réttarríkis, öfugt við það sem látið er að liggja í nefndum greinum. Í mínum huga eru því orð Símonar Sigvaldasonar til þess fallin að auka traust til hans sem dómara og raunar dómstóla almennt en alls ekki til að rýra það.

Tilgangslaus skrif

Greinahöfundarnir hafa vissulega allan rétt á að tjá tilfinningar sínar en það er fyrst og fremst það sem þeir gera í greinum sínum. Skrif af þessu tagi kalla okkur lesendur aftur á móti til ábyrgðar. Við verðum að virða rétt fyrrum háttsettra bankamanna til „að standa með eigin málstað“. Við megum hins vegar ekki láta skrif af þessu tagi villa okkur sýn, draga úr trausti okkar til ákæru- og dómsvaldsins eða draga það niður í svaðið.

Greinahöfundarnir og þeir sem á eftir kunna að koma verða hins vegar að gera sér ljóst að skrif af þessu tagi þjóna engum tilgangi öðrum en að tefja og draga hin sársaukafullu eftirmál Hrunsins á langinn fyrir okkur öll. Þau bæta síst af öllu stöðu þeirra sjálfra eða fyrrum samstarfsmanna þeirra. Það getur enginn leikið dómara í eigin sök með trúverðugu móti. Hins vegar er það svo að komist einhver að yfirvegaðri niðurstöðu um að hann eða hún hafi verið beitt grófu mannréttindabroti af opinberum aðilum, ekki síst dómurum, ber viðkomandi siðferðileg skylda til að leita réttar síns fyrir yfirþjóðlegum mannréttindadómstólum, hafi þeir til þess burði eins og ætla má að fyrrum æðstu stjórnendur föllnu bankanna hafi. Það er eina leið þeirra til fá úr því skorið hvort þeir séu fórnarlömb eða ekki. Þá stoðar á hinn bóginn lítið að freista þess að stefna dómstól götunnar gegn dómstólum landsins en það virðist einmitt helsta markmið greinahöfundanna í Fréttablaðinu nú í byrjun ársins.

[Myndskreyting Sóley Stefánsdóttir]

[fblike]