Skáldskapurinn, sorgin og samfélagið

Þórunn Sigurðardóttir
Heiður og huggun. Erfiljóð, harmljóð og huggunarkvæði á 17. öld
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, 2015

Í bókinni Heiður og huggun er fengist við kveðskapargreinar sem litla umfjöllun hafa fengið í fræðiritum til þessa, en það eru erfiljóð, harmljóð og huggunarkvæði 17. aldar. Verkið er endurskoðuð doktorsritgerð Þórunnar Sigurðardóttur sem hún varði við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands 12. ágúst 2013.

Eins og Þórunn Sigurðardóttir bendir á hafa bókmenntir 17. aldar ekki notið mikillar hylli á 20. öld ef frá er talinn kveðskapur Hallgríms Péturssonar. Hún telur að ein ástæða þess sé sú að þær eru trúarlegs eðlis og sprottnar af erlendum rótum. Til samanburðar nefnir hún miðaldabókmenntir sem hafi verið álitnar íslenskar og til þess fallnar að efla þjóðerniskennd. Hér hefði mátt nefna að fram yfir miðja 20. öld voru trúarlegar og þýddar miðaldabókmenntir einnig vanræktar, og styrkir sú staðreynd tilgátur hennar.

Mikill fengur er að kaflanum þar sem bornar eru saman bókmenntagreinarnar erfiljóð og harmljóð.

Þórunn skiptir tækifæriskvæðum um andlát og sorg í þrjá flokka, erfiljóð, harmljóð og huggunarkvæði. Ljóst verður einnig af umfjöllun hennar að ekki falla öll kvæði algjörlega í einn flokkinn, heldur getur verið um blendinga að ræða. Flokkun kvæðanna varpar skýru ljósi á eðli þeirra. Mikill fengur er að kaflanum þar sem bornar eru saman bókmenntagreinarnar erfiljóð og harmljóð. Grundvallarmunur er á frásagnarhætti þessara bókmenntagreina. Erfiljóðin eru þriðju persónu frásögn þar sem greint er frá æviatriðum hins látna. Harmljóðin eru hinsvegar sögð í fyrstu persónu og eru tjáning ljóðmælandans um látinn ástvin. Þórunn bendir á að tilfinningaríkt og hjartnæmt kvæði Hallgríms Péturssonar um Steinunni, dóttur sína, sé harmljóð. Þannig eigi sú viðtekna skoðun að þetta kvæði sé einstakt meðal erfiljóða 17. aldar ekki við rök að styðjast. Hún telur kvæðið vera dæmigert harmljóð, en fæst þeirra harmljóða sem varðveist hafa frá 17. öld voru kunn þeim sem skrifuðu bókmenntasöguna á 20. öld (173). Kaflinn um „Skálholtsakademíuna“ er merkilegt framlag til lærdómssögu 17. aldar og sýnir glögglega hvernig menning er notuð í þeim tilgangi að efla völd og virðingu (213 – 225).

Ýmsar rannsóknaraðferðir hefðu komið til greina við þetta verk og hefði til dæmis verið fróðlegt að sjá unnið samkvæmt fjölkerfakenningum ísraelska þýðingafræðingsins Itamar Even-Zohar. Hann setti fram hugmyndir sínar í nokkrum greinum á sjöunda áratugnum. Þar fjallar hann um bókmenntir sem „fjölkerfi“, eða kerfi sem samsett er úr öðrum kerfum. Kenning hans er sú að heildarkerfið stjórnist af samspili miðlægra bókmenna, eða hefðarveldis annarsvegar og bókmennta í jaðarstöðu hinsvegar. Þórunn vinnur í anda nýsöguhyggju og beitir kenningum franska félagsfræðingsins Pierre Bourdieus. Eitt helsta markmið hennar er að opna sýn inn í hugarheim 17. aldar og skoða samræðu bókmenntagreina og samfélags. Þær aðferðir sem hún kýs sér eru vel til þess fallnar. Þannig er sýnt fram á að kvæðin séu ekki bara líkræður í bundnu máli, heldur hafi þau samfélagslegu hlutverki að gegna. Þeim var ætlað að hafa áhrif á viðtakendur, fræða þá og vanda um fyrir þeim, svo fátt eitt sé nefnt. (31 – 36).

Þórunn rekur fyrri rannsóknir á erfiljóðum sem eru ekki miklar að vöxtum. Ítarlegar handritarannsóknir eru forsenda þess að hægt sé að fjalla um erfi-, harm- og huggunarljóðin. Þórunn hefur lagst í þá vinnu og dregið fram 155 kvæði. Þannig fæst nauðsynleg yfirsýn yfir kveðskapargreinina. Það er þakkarvert að Þórunn skuli hafa ráðist í að gefa út í bók sinni 17 kvæði frá 17. öld sem fæst höfðu verið prentuð áður. Kaflinn um handrit er lokakafli bókarinnar en vel hefði mátt hugsa sér að hafa hann framar.

Þau kvæði sem ort eru um konur eru heimild um líf kvenna og viðhorf til þeirra.

Eins og Þórunn bendir á voru örfáar konur í hópi skáldanna enda um lærða bókmenntagrein að ræða. En hún dregur skýrt fram hvernig kvæðin varpa ljósi á sögu og menningu kvenna. Þau kvæði sem ort eru um konur eru heimild um líf kvenna og viðhorf til þeirra. Hún greinir rækilega frá handriti Ragnheiðar Jónsdóttur biskupsfrúar sem geymir kvæði um og eftir konur. Þórunn leiðir rök að því að handrit hennar hafi verið notað til þess að kenna þeim ungu stúlkum sem námu hannyrðir hjá biskupsfrúnni góða siði og framkomu (331).

Rannsókn Þórunnar á sér langa sögu. Fyrstu niðurstöður hennar komu fram í MA ritgerð hennar 1996. Hún hefur því aflað sér mikillar þekkingar um efnið. Gildi rannsóknar Þórunnar er margþætt. Hún hefur dregið fram í dagsljósið kvæði sem flestum hafa verið áður ókunn og gefið mörg þeirra út. Tækifæriskvæði sem tengjast andláti og sorg eru flokkuð og skýrgreind á nýjan hátt. Fjallað er um kvæðin í sögulegu og félagslegu samhengi og bent á tengsl við samsvarandi evrópskan kveðskap. Rannsóknin dregur upp mynd af bókmenntaiðju 17. aldar og sýnir hvernig kvæðin eru ekki einungis heimild um einstaklinga, flesta af yfirstétt. Þau eru aldarspegill.

Þórunn skrifar skýran, lipran og læsilegan stíl. Allur frágangur bókarinnar er til fyrirmyndar. Kápan er stílhrein og látlaus. Bókin hefur fengið verðskuldaða tilnefningu til Fjöruverðlaunanna. Góð fræðirit vekja áhuga og hvetja til frekari rannsókna. Vonandi verður einnig svo um Heiður og huggun. Kvæðin sem birt eru í bókinni eru náma fyrir þá fræðimenn sem fást við rannsóknir á tilfinningum í bókmenntum og enn nánar mætti fjalla um íslenskum kvæðin og erlendar hliðstæður þeirra. Heiður og huggun er vandað og upplýsandi fræðirit um menningu árnýaldar.

[fblike]