Í kjölfar hryðjuverkanna í París á dögunum tjáði forseti vor sig um atburðina og vöktu ummæli hans umtal, vonbrigði og gagnrýni margra. Við þetta tækifæri sagði hann að við ættum ekki að „[…] lifa í barnalegri einfeldni um það að með einhverjum aðgerðum á sviði umburðalyndis og félagslegum umbóta sé hægt að taka á þessum vanda.“
Í viðamiklu viðtali Kolbrúnar Bergþórsdóttur í helgarblaði DV 27.–30. nóv. fékk forsetinn svo ágætt tækifæri til að túlka og skýra þessi ummæli sín. Í viðtalinu nefnir forsetinn líka mikilvægi þess að ræða þessi mál með opnum og heiðarlegum hætti. Hér mun ég gera tilraun til þess. Fyrst langar mig þó til að drepa á annað atriði sem forsetanum virðist ofarlega í huga.
Ný þjóðremba?
Þegar líður á viðtalið verður forsetanum tíðrætt um árangur okkar Íslendinga á lýðveldistímanum, sem og hlutverk okkar í samfélagi þjóðanna. Þar lætur hann þess getið að helst megi ekki tala jákvætt um árangur okkar „[…] án þess að vera umsvifalaust sakaður um gamaldags þjóðrembu.“
[pullquote type=”left”]Hitt er álitamál hvort það sé „gamaldags þjóðremba“ sem vekur með okkur þá óbeit eða hugsanlega eitthvað annað. [/pullquote]Líklega er það rétt hjá forsetanum að við séum mörg nokkuð viðkvæm fyrir öllu sem rekja má til þjóðernislegrar hugsunar og orðræðu. Hitt er álitamál hvort það sé „gamaldags þjóðremba“ sem vekur með okkur þá óbeit eða hugsanlega eitthvað annað. „Þjóðremba“ var vissulega skapandi afl um daga sjálfstæðisbaráttunnar á 19. öld og skilaði okkur fullveldi og síðar lýðveldi. Hinar þjóðernislegu hugmyndir trosnuðu síðan upp á 20. öldinni og má rekja þræði þeirra víða í samfélagi okkar og menningu, bæði meðal íhaldssamra hreyfinga og róttækra. Stundum hafa þessar hugmyndir ugglaust verið nýskapandi en oft líka heftandi og geldandi. Til dæmis reyndist það ábyggilega heillaspor þegar loks tókst að keyra söguritun okkar og söguskoðun upp úr hjólförum þjóðernislegra vanahugmynda.
Ég tel þó líklegt að það sé ekki þessa gamla þjóðremba sem foretinn skynjar að vekur andúð nú á dögum. Er ekki líklegra að þar sé á ferðinni gagnrýni á nýja þjóðrembu sem gerði vart við sig um og upp úr síðustu aldamótum, það er á árunum fyrir Hrun. Það augljósa Messíasar-hlutverk sem ýmsir ætluðu þá þjóðinni, ekki síst á sviði efnahags- og fjármála, var svo sannarlega þreytandi og ófrjór spuni sem leiddi okkur ekki inn á hollar brautir. — Þetta var þó útúrdúr!
Hvar liggur rót vandans?
Í viðtalinu spyr Kolbrún mikilvægrar spurningar sem við verðum öll að glíma við, nefnilega hvort sá „yfirgangur“ — líklega með öðrum orðum heimsvaldastefna — sem við Vesturlandabúar höfum sýnt víða um heim og ekki síst í Miðausturlöndum skýri ekki að einhverju leyti það ástand sem við glímum nú við. Er þar bæði átt við hryðjuverkaógnina og ástandið í þeim löndum sem hún á upptök sín í. Þessari spurningu svarar forsetinn svo: „Orsökin er að einhverju leyti vanhugsaðar aðgerðir sumra vestrænna ríkja í Miðausturlöndum á fyrri tíð.“
[pullquote type=”left”]Er það ekki miklu frekar svo að það séu þaulhugsaðar og –skipulagðar aðgerðir margra vestrænna ríkja í Miðausturlöndum í seinni tíð sem að verulegu leyti skýra ástandið í þessum löndum og þær afleiðingar sem það hefur haft, m.a. í París?[/pullquote]Hér virðist ástæða til að staldra við. Hvað á forsetinn við með „á fyrri tíð“ og hvaða aðgerðir voru þá „vanhugsaðar“ og hverjar ekki? Með orðalagi sínu virðist mér forsetinn smætta þátt Vesturlanda í spennunni í Miðausturlöndum og eiginlega drepa málinu á dreif. Að vísu kemur fram í máli hans að hann á t.d. ekki við það félagslega tráma sem krossfarirnar á miðöldum urðu lengi, líkt og Tyrkjaránið hjá okkur. Hann gengur út frá tímaspönninni „síðustu hundrað ár“ en það er vissulega óþarflega langur tími í þessu sambandi.
Er það ekki miklu frekar svo að það séu þaulhugsaðar og –skipulagðar aðgerðir margra vestrænna ríkja í Miðausturlöndum í seinni tíð sem að verulegu leyti skýra ástandið í þessum löndum og þær afleiðingar sem það hefur haft, m.a. í París?
Hugsanlega er ég þó að misskilja forsetann og að hann eigi t.a.m. við að aðgerðir hinna „viljugu og staðföstu þjóða“ um árið eigi hér að „einhverju leyti“ sök og að það hafi verið „vanhugsað“ af forsætiráðherra okkar og utanríkisráðherra á sínum tíma að skrá okkur á lista þeirra. Var það afstaða forsetans þá eða hefur hann ef til vill skipt um skoðun í þessu efni? — Sá réttur verður auðvitað ekki frá neinum tekinn.
Er vandans að leita í íslam?
Forsetinn telur að meginskýringarinnar á ólgunni sem við er að glíma sé þó ekki að leita í þeim yfirgangi sem við höfum vissulega sýnt í Miðausturlöndum. Þar telur hann vega þyngra „[…] að í samfélögum, sem okkur eru náin, eru einstaklingar sem eiga sér hugmyndalegar, trúarlegar og persónulegar rætur í þessum heimshluta og eru í heilögu stríði við evrópskt samfélag […]“. Í framhaldinu ræðir hann síðan það mótunarafl sem íslam býr yfir. Viðurkennir hann þar vissulega að íslam sé „í eðli sínu friðsöm“ trú en hafi líka „fóstrað öfgahópa.“
Hér kemur forsetinn inn á mikilvægt en vandmeðfarið mál. Eru flestir þeirra sem staðnir hafa verið að hryðjuverkum í Evrópu ekki ungir innflytjendur af þriðju til fjórðu kynslóð sem einangrast hafa frá hugmyndlegum, trúarlegum og persónulegum rótum sínum án þess að hafa fengið nokkuð í staðinn? Er ekki orsakanna frekar að leita í örvæntingu, uppgjöf og óþoli þeirra sem ekki hafa átt þess kost að rækta tengslin við trúarlegan og menningarlegan bakgrunn sinn en hinna sem fengið hafa að þróa með sér trausta persónulega sjálfsmynd í lifandi tengslum við uppruna sinn?
Þetta er ágeng spurning hér í Reykjavík þar sem enn er deilt um hvort moska megi rísa hér eða hvort öllum ráðum skuli beitt til að sníða múslimum okkar á meðal sem allra þrengstan stakk.
Ég álít að friðsamleg sambúð okkar við þá múslima sem hér búa þegar og eiga eftir að flytja hingað í stærri stíl velti að miklu leyti á umburðarlyndi og félagslegum úrbótum. Það kann þó að vera „barnaleg einfeldni“ að mati forsetans.
Þörf áminning
[pullquote type=”right”]Þegar öllu er á botninn hvolft kann að vera að það sé ekki svo mikill munur á því gildismati sem fylgir íslam þar sem sú trú fær að búa við eðlilegar og frið-samlegar aðstæður og því kristna gildismati sem við erum mörg hver svo stolt af.[/pullquote]Að einu leyti tel ég þó þarfa áminningu að finna í máli forsetans. Hann bendir á að rétt eins og íslam hafi kristin trú „fóstrað öfgahópa […] fyrr á öldum“. Þetta er hverju orði sannara og minnir okkur á að margt sem er hluti af nútímamenningu múslima er hluti af sögu okkar og ekki alltaf í svo fjarlægri fortíð.
Þegar öllu er á botninn hvolft kann að vera að það sé ekki svo mikill munur á því gildismati sem fylgir íslam þar sem sú trú fær að búa við eðlilegar og friðsamlegar aðstæður og því kristna gildismati sem við erum mörg hver svo stolt af. Það sem öllu skiptir er hvort einstaklingar og samfélög fá að þróa eðlileg tengsl milli fortíðar sinnar og samtíðar eða hvort þau eru hindruð í því af eigin valdhöfum, erlendum ríkjum eða fámennum öfgahópum.
[Ljósmynd við grein: OddurBen – Sjá hér][/x_text]
Um höfundinn
Deila