Stalker

Það getur reynst vandkvæð­um háð að túlka marg­ræðar kvikmyndir eins og sovéska meistaraverkið Stalker en í því getur styrkleikur þeirra engu að síður verið fólginn, eink­um þegar augljóslega hefur verið vandað til þeirra og alúð lögð við táknfræðina.

Einhvern tímann í framtíðinni fá vísindamaður og rithöfundur leið­sögumann, svonefndan stalker, til að smygla sér inn á for­boðið svæði sem rauði herinn hefur vandlega gætt að enginn fari inn á allt frá því þegar þar var fyrir löngu háð orrusta við framandi inn­rásaröfl utan úr geimnum. Báðir vilja þessir menn finna herbergi í fjarlægum húsarústum sem enginn hefur átt afturkvæmt frá, en sagt er að hver sem fari þangað inn muni fá dýpstu óskir sínar upp­fylltar, jafnvel þær sem hann geri sér ekki fulla grein fyrir. Leið­in reynist þeim torsótt enda er þar ekkert gefið og umbreytast greiðfærustu slóðir hæglega í vegleysur en þegar leiðarenda er loks náð reynist markmið ferðalanganna það eitt að tortíma herberginu.

Þannig mætti lýsa söguþræði sovésku kvikmyndarinnar Stalker (Andrei Tarkovsky, 1979), en hæglega má líta svo á að forboðna svæðið standi fyrir trúarbrögðin (og jafnvel listina, einstaklingsfrelsið eða eitthvað annað af sambærilegum toga) sem sniðinn var þröngur stakkur af kommúnistum. Það er afgirt af hernum vegna þess að valdhafarnir vilja ekki lengur að nokkur leiti þangað en það kemur samt ekki í veg fyrir að þangað fari ýmsir sem telja sig hafa þörf fyrir það og eru stalk­erarnir leiðsögumenn þeirra, eins konar prestar eða trúarbragðafræðingar. Sífelld umbreyting svæðisins getur endurspeglað breytingar trúarbragðanna í aldanna rás en einnig það sjónarmið að hið trúar­lega sé þegar allt kemur til alls varasamt (en ekki endilega þar með neikvætt) því að þar geti allt gerst og sá sem þangað leiti viti aldrei hvað bíði hans. Menn þurfi því á leiðsögn um hið trúarlega að halda til þess að þeir rati ekki í ógöngur og farist. Húsarústirnar gætu verið til marks um meðferð kommúnista á trúarstofnunum sem þeir náðu þrátt fyrir allt aldrei að leggja að velli á valdatíma sínum, en herbergið gæti staðið fyrir veruleika Guðs, hið heilaga, sem lýkur upp innsta eðli mannsins þegar hann kemur fram fyrir auglit hans. Herbergið er þannig eins og hið allra helgasta í helgidómi mustersins í Jerúsalem allt fram á daga Jesú Krists en þar var Guð talinn eiga sér sérstakt aðsetur meðal lýðs síns.

Í kvikmyndinni er ferð ferðalanganna líkt við Emmausgönguna þar sem tveir af lærisveinum Jesú Krists fóru með honum eftir uppris­una án þess að bera kennsl á hann fyrr en hann neytti loks matar með þeim en það varð til þess að þeir héldu aftur til Jerúsalem. Hvort sem stalkerinn telst hlið­stæða Jesú Krists eða ekki liggur beinast við að líta á vísindamanninn sem fulltrúa guðlausrar vísindahyggju og rithöfundinn sem fulltrúa kommúnískrar heimspeki, en tilgangurinn með ferð þeirra reynist sá einn að tortíma herberginu og þar með Guði og öllu því sem hann stendur fyrir, trúnni í fyllingu sinni. Þegar til kemur eru þeir hins vegar báðir ófærir um að tortíma þessu herbergi og gefast þar magnþrota upp enda vísindin takmörkum háð og alls ófær um að gera út af við Guð, einfaldlega vegna þess að forsendur hans eru handan verksviðs þeirra. Þess í stað má sjá hvar birtu er brugðið að ofan á vísindamanninn og rithöfundinn þar sem þeir húka í uppgjöf fyrir framan herbergisdyrnar. Brátt tekur einnig að rigna yfir þá innan húss­ins, en regnið er algeng táknmynd náðar Guðs sem endurnærir sköpunarverkið og fellur jafnt yfir réttláta sem rangláta, óháð trúarafstöðu þeirra.

Í raun er myndin hlaðin alls kyns táknum sem mörg hver hafa trúarlega þýðingu. Slíkt getur jafnvel gilt um hundinn sem fylgir ferðalöngunum um forboðna svæð­ið en hann hefur sem „besti vinur mannsins“ oft verið notaður sem guðsgerv­ingur, t.d. í ljóða­bálkinum „Himinninn snýr niður“ sem birtist í bókinni Hvítur ísbjörn eftir Ísak Harðarson. Þar rennur hann saman í eitt með himninum sem „sleikir í framan hlýrri skúr“. Reyndar er sagt að hundur­inn hafi álpast inn á tökusvæðið fyrir tilviljun en Tarkovsky ákveðið á svipstundu að nýta sér það fyrir myndina, mögulega vegna þess að hann áttaði sig á því hversu viðeigandi það var fyrir táknfræði hennar.

Sérhver áhorfandi nálgast að sjálfsögðu þetta magnaða listaverk sjálfkrafa út frá eigin reynsluheimi. Engu að síður liggur beinast við að túlka kvikmyndina sem uppgjör Tarkovskys við hina andtrúarlegu kommúnísku efnishyggju sem mótaði líf hans í Sovétríkjunum og setti listsköpun hans og annarra listamanna þröngar hugmyndafræðilegar skorður. Athygli vekur að forboðna svæðið í myndinni er allt í lit en utan þess er allt í svart-hvítu. Ekki kemur á óvart að ýmsir kommúnistar hafi litið þessa kvikmynd hornauga en sagt er að ráðamenn í Sovétríkjunum hafi komið því til leiðar að allar filmur af fyrstu gerð hennar eyðilögðust þegar vinnsluferlið var komið langt áleiðis. Fyrir vikið neyddist Tarkovsky til að endurgera myndina frá grunni með nýjum fjárstuðningi frá Vestur-Þýskalandi. Það er því aðeins síðari gerð myndarinnar sem hefur varðveist en þrátt fyrir að vera öll einfaldari í sniðum og mun ódýrari framleiðsla er hún engu að síður ósvikið listaverk sem án efa verður sístætt svo lengi sem menn kunna gott að meta.[/x_text]