Hnattrænt og staðbundið

[container]

„Hið hnattræna er ekki til sem eitthvað óhlutbundið heldur er það fjöldi staðbundinna sagna (histories).” Einhvern veginn á þessa leið komst sagnfræðingurinn Jacqueline van Gent að orði í lykilfyrirlestri sínum á alþjóðaráðstefnu International Federation for Research in Women’s History og Women’s History Network (í Bretlandi) sem haldin var við Hallam University í Sheffield 29. ágúst til 1. september síðastliðinn. Þessi orð virkuðu næstum frelsandi í eyrum sagnfræðings sem hafði daginn áður flutt fyrirlestur um það að skrifa sögu konu „af jaðrinum” inn í kenninga- og frásagnaramma kvenna- og kynjasögunnar sem byggjast að verulegu leyti á sögu, reynslu og rannsóknum frá Bretlandi, Þýskalandi og Frakklandi. Nú er reyndar í auknum mæli kallað eftir fjölbreyttari frásögnum og sögum af lífum kvenna frá svokölluðum „jaðarsvæðum“ innan Evrópu en hvort þær verða jafngildar þeim sem nú eru ríkjandi á eftir að koma í ljós.

Yfirskrift ráðstefnunnar var einmitt ‘Women’s Histories: The Local and the Global’ þar sem m.a. voru skoðuð tengsl hins staðbundna (local) og hins hnattræna (global) og hvaða áhrif sjónarhorn og kenningarammar alþjóðlegra (international, global, transnational) strauma í sögu hefðu á kenningaramma hinnar staðbundnu þjóðlegu sögu. Kvenna- og kynjasögu auðvitað.

Tvenndarhugtök á borð við þjóðlegt/alþjóðlegt, staðbundið/hnattrænt, heimsveldi/nýlenda, fela óhjákvæmilega í sér stigveldi þar sem annað hugtakið verður æðra hinu. Sumir fyrirlesarar tókust á við þetta, líkt og van Gent og belgíski sagnfræðingurinn Julie Carlier í lokapallborði ráðstefnunnar. Carlier taldi að ekki ætti að líta svo á að þjóðarsaga og alþjóðleg saga væru ósamkvæmar. Þvert á móti gætu þær ekki hvor án annarrar verið og auðguðu hvor aðra og tók undir með orðum Gent sem vísað var til hér í upphafi. Þjóðarsaga versus alþjóðleg saga er svolítið viðkvæmt mál fyrir okkur sagnfræðinga því enginn vill vera heimóttarlegur og skoða bara sína eigin sögu án nokkurs tillits til umheimsins eða erlendra rannsóknarstrauma. Að þessu leyti erum við ef til vill enn hrædd við arfleifð 19. aldar þegar karlar í hvítum sloppum gerðu sagnfræði að vísindagrein og hún oftar en ekki notuð í pólitískum (og/eða annarlegum) tilgangi við uppbyggingu þjóðríkja og mótun eða styrkingu sjálfsmynda þjóða. Og er enn.

En málið er að þessi alþjóðlega saga, stórsagan, kenningaramminn, þekkingarfræðin og frásagnarhefðin sem hún hvílir á, er oft takmörkuð vegna þess að hún byggir á sjónarhorni ráðandi landa/heimsvelda/sagnfræðinga. Og hvað þýðir það að leggja stund á alþjóðlega sögu eða samanburðar sögu? Felst það í því að beita alþjóðlegum kenningarrömmum og aðferðum? Er málið að leita heimilda í skjalasöfnum í a.m.k. tveimur þjóðlöndum? Eða þarf viðfangsefnið (einstaklingurinn, efnið) að hafa bein tengls við ‘útlönd’? Vegna þessa spyrja sagnfærðingar í auknum mæli um frekari skilgreiningar á því hvað átt sé við með hugtökunum staðbundið og hnattrænt. Það verður að greina þessi sögulegu hugtök og átta sig á merkingu þeirra í tíma og rúmi, sagði Carlier og margir fleiri á þessari ráðstefnu. Rétt eins og Joan W. Scott hélt fram fyrir nokkrum áratugum þegar hún setti kyngervishugtakið fram sem greiningarhugtak. Carlier hélt í erindi sínu á lofti greiningarhugtakinu historie croisée eða ‘entangled history’ sem hefur notið vaxandi vinsælda síðustu ár í stað hefðbundinna samanburðarannsókna og yfirfærslurannsókna (transfer history). Kannski mætti kalla þetta víxlsögu (takk Irma Erlingsdóttir!) af því  historie croisée snýst um samtvinnun (intersection) ýmissa þátta og nær að margra mati betur yfir þau öfl og hreyfingar sem eiga sér stað þvert á mörk og mæri jafnframt því að taka tillit til stöðu fræðimannsins sjálfs í rannsókn sinni og þess hvernig hann er mótaður af rannsóknarhefð síns lands, fræðasviðs o.s.frv. Þarna fór því fram afar gagnleg umræða um hinar ýmsu myndir sagnfræðinnar, erfiðleikana við að færa kenningaramma milli landa og heimsálfa, svo ekki sé talað um tungumálið sem er eilíf hindrun fyrir þá fræðimenn sem ekki tala og skrifa ensku reiprennandi (dilemmuna um það hvort birta eigi rannsóknarniðurstöður í heimalandinu eða í ‘virtu ritrýndu alþjóðlegu tímariti’!).

Í áðurnefndum lykilfyrirlestri sínum ræddi Jacqueline van Gent um trúboð Mórava (Moravians), sem náði um heim allan, og leit sína að röddum þeirra innfæddu kvenna sem Móravóarnir tóku með sér heim til Þýskalands (eða annarra landa). Í þessum fyrirlestri kom Grænland við sögu, þar voru Móravar árið 1773 muni ég rétt, og turnuðu og tóku með sér grænlenskar konur. Ég minnist þess ekki að hafa áður á kvennasöguráðstefnu (ekki heldur þeim norrænu) heyrt minnst á Grænland, hvað þá grænlenskar (inúíta) konur, í fyrirlestri. Sem segir líklega eitthvað um jaðarsettar þjóðir/lönd í alþjóðasagnfræði.

Lykilfyrirlesarar voru auk van Gent einn þekktasti sagnfræðingur Bretlands, Catherine Hall, sem ásamt Leonore Davidoff skrifaði bókina Family Fortunes (1987), grundvallarrit í kvennasögu, en hefur síðan þá skrifað nokkrar bækur og fjölda greina um breska heimsveldið út frá kyngervi og hugmyndum um þegnrétt. Nú fæst Hall við afar spennandi rannsókn á þrælahaldi Breta eða öllu heldur arfleifð þrælahaldsins út frá kynjasjónarhorni. Konur voru nefnilega nokkuð margar í hópi þrælaeigenda og voru 41% þeirra sem gerðu kröfu um bætur frá breska ríkinu þegar þrælahald var aflagt. Breska ríkið greiddi sem sagt umtalsverða upphæð í bætur fyrir þann missi sem þrælaeigendur urðu fyrir – að mega ekki lengur eiga fólk – og meðal þess sem Hall og rannsóknarhópur hennar skoðar er hvert þessir fjármunir runnu. Með öðrum orðum, að hvaða leyti fjármögnuðu þrælahaldsbæturnar ýmislegt sem tengist iðnbyltingunni og listum og menningu í Bretlandi? Á þann hátt hyggst hún skrifa þrælahaldið aftur inn í breska sögu, en þaðan hafði þessum hluta þess verið ýtt til hliðar sem einhverju óþægilegu.

Jafnframt hélt Mrinalini Sinha (indversk en prófessor í Bandaríkjunum) áhrifamikinn og ögrandi fyrirlestur um mikilvægt tímabil (‘the long twenties’) í indverskri sögu þar sem hún dró í efa viðtekna söguskoðun á sjálfstæðisbaráttu Indverja og um leið viðteknar (vestrænar) hugmyndir um myndun þjóðríkis.

Þarna var auðvitað fjöldinn allur af fyrirlestrum í málstofum þar sem fjallað var um félagssögu kvenna og kyngervis í opinbera rýminu (eiginlega um það hvernig saga kvenna tengdist tilteknum svæðum, húsum o.s.frv.), ferðamennsku á nítjándu öld, ástralskar lesbíur í London um 1970, trúboðshreyfingar og hjálparstarf, hjónabönd í Skotlandi, saumakonur í París og New York, kvenrithöfunda víðsvegar um heiminn, kvennahreyfinguna, kvennasögu á tímum stafrænnar sögu, gullgrafarabæi í Ástralíu og súkkulaðiverksmiðju í Tasmaníu, svo fátt eitt sé nefnt.

Útgáfurisarnir Palgrave, Routledge og Manchester University Press voru með útsendara á höttunum eftir spennandi rannsóknum til útgáfu og sölubása fulla af nýjum bókum á sviði kvenna- og kynjasögu. Yfirlitsrit ýmis konar og sértækari rannsóknir hinsegin sögu, karlmennskurannsóknir, hermafródítur, mæður á áratugunum eftir seinna stríð, konur á miðöldum, María Skotadrottning, nauðganir í stríðum, karlar í stríði o.s.frv. Mig langaði næstum að gera lista og senda heim til sagnfræðinganna sem kenna við háskólana og gætu hvatt stúdentana sína til þess að ráðast í hliðstæð verkefni á því stóra og ókannaða landsvæði sem kynjasagan er á Íslandi. Og einmitt þess vegna var svolítið dapurlegt, mitt í þessu innspírerandi landslagi, fyrirlestrum og samræðum, að vera nýbúin að fá bréf frá Danmörku þess efnis að kvenna- og kynjasögufræðingarnir þar gætu því miður ekki haldið ellefta norræna kvenna- og kynjasöguþingið sem þar átti að halda 2015. Enginn reynist hafa tíma til að sinna því og þar að auki er áhuginn takmarkaður virðist vera. Sumum finnst ekki þörf á þessum þingum lengur. Þetta kemur kannski ekki á óvart því á tíunda norræna kvennasöguþinginu sem haldið var í Bergen á sl. ári var þessi tónn sleginn hjá Dönum. Þá sagði einn þekktasti (kvenna)sögufræðingurinn þeirra að hún væri eiginlega komin heim aftur, bara farin að ‘gera sagnfræði’.

Við ræddum þetta yfir kaffibollum og rauðvínsglösum norrænu sagnfræðingarnir sem þarna voru (enginn Dani þó) og fannst ótímabært að lýsa yfir andláti kvennasöguþinganna. Vera má að þeim þurfi að breyta á einhvern hátt en við teljum að enn sé þörf á sérstökum þingum þar sem rannsóknir á þessu sviði eru til umfjöllunar eingöngu. Rétt eins og sagnfræðingar á sviði miðalda, hagsögu, félagssögu, kaldastríðssögu o.s.frv. halda sín eigin þing. Kannski er þetta hluti af því bakslagi sem skynja má víða – margir, og ekki síst konur, eru ragir við að kenna sig við femínískar rannsóknir af því þau hræðast stimpla þeirra sem telja sig geta fullyrt að sannleikann sé að finna á öðrum fræðasviðum, eða bara í eigin hugmyndum.

Það er því við hæfi að enda á því sem Catherine Hall skrifaði fyrir mörgum mörgum árum og ítrekaði í lykilfyrirlestri sínum: Að kyngervi væri lykilmöndull valds í samfélaginu; það mótar og er mótað af samfélaginu – og til að skilja samfélagsgerðina verðum við að rannsaka kynjakerfið.

Erla Hulda Halldórsdóttir,
sagnfræðingur og gestafræðimaður við Edinborgarháskóla

[/container]