Bylting í klaustrasögu

Í ágúst síðastliðinn var hátíð á Fljótsdal í tilefni af að lokið var fornleifarannsókn á klausturstaðnum á Skriðu. Málþing var haldið í Végarði laugardaginn 18. ágúst. Daginn eftir var hátíðardagskrá á Skriðuklaustri þar sem hæst bar opnun minjasvæðis sem aðgengilegt verður á staðnum og lúthersk-kaþólska messu í kirkjutóftinni. Þá kom út bók dr. Steinunnar Kristjánsdóttur um niðurstöður rannsóknarinnar: Sagan af klaustrinu á Skriðu (Reykjavík, Sögufélag. 375 bls.).

Það var sannarlega við hæfi að rannsókninni væri lokið með þessum fagnaðarfundi. Hún stóð í fullan áratug og leiddi margt athyglisvert í ljós. Sumarið 2000 fundust klausturleifarnar á svonefndu Kirkjutúni niður af húsi Gunnars skálds sem stendur á gamla bæjarstæðinu á Skriðu. Uppgrefri lauk síðla sumars 2011. Í millitíðinni var hulu svipt af mikilli sögu sem geymst hafði í sverðinum í 500 ár.

Klaustur var stofnað á Skriðu 1493. Það var fullbyggt 1512 er klausturkirkjan var vígð. Þegar 60 ár voru liðin frá stofnun klaustursins var því lokað í kjölfar siðaskipta. 1598 voru byggingar klaustursins fallnar nema kirkjan sem stóð lengi eftir þetta og var notuð sem heimilskirkja fyrir klausturhaldarann á staðnum og fólk hans. Þakti klaustrið alls um 1500 fermetra spildu. Leifar þess fundust milli gjóskulaga úr Veiðivatnagosum 1477 og 1717 og ofar var aska úr Öskjugosinu 1875. Varðveislu- og uppgraftarskilyrði voru almennt góð og gerðu það að verkum að uppgröfturinn skilaði ríkulegum árangri sem í raun hefur valdið byltingu á sviði íslenskrar klaustursögu.

Torfklaustra- og flugstöðvarkenningarnar
Lengi hafa skoðanir verið skiptar um byggingarlag og formgerð íslenskra klaustra enda hefur verið á litlu að byggja nema takmörkuðum rannsóknum á ritheimildum — einkum úttektum — sem margar hverjar eru til komnar eftir að klausturlífi lauk.

Hér á landi hlutu klaustur að vera byggð af innlendum mönnum og úr innlendum efniviði, rekaviði, trofi og grjóti nema klausturkirkjurnar sem ugglaust hafa verið altimburkirkjur. Lengi var litið svo á að þessar aðstæður hefðu sett mark sitt á klausturbyggingarnar og þær dregið dám af byggingum á stórbýlum höfðingja og fylgt í megindráttum þeim breytingum sem þær tóku. Þetta má kalla torfklaustrakenninguna.

Á semínörum sem haldin voru meðan Kristni á Íslandi (Rekjavík, Alþingi. 2000) var í smíðum á lokaáratugi aldarinnar sem leið hélt sr. Sigurjón Einarsson form. ritstjórnar aftur á móti mjög á lofti hugmynd sem við kölluðum flugstöðvarkenninguna. Hún gekk út á að líkt og flestar stórar flughafnir nú á dögum byggjast á sambærilegu grunnformi hafi öll klaustur á miðöldum byggst á sömu frumgerð, þ.e. byggingum sem raðast hafi með reglubundnum hætti umhverfis lokaðan garð.

Skriðuklaustursrannsóknin staðfestir flugstöðvarkenninguna á ævintrýralegan hátt. Auðvitað hafa engin tvö klaustur verið eins og að sjálfsögðu hefur efniviðurinn sett sinn sérstaka svip á íslensku klaustrin. Klaustrið á Skriðu fellur hins vegar ágætlega að því sniðmáti sem varveitt var í klaustrinu St. Gallen í Sviss og talið er frá fyrri hluta 9. aldar. Þrátt fyrir að líklega hafi þeirri teikningu aldrei verið fylgt nákvæmlega getur þar að líta grunnmynd sem vel má heimfæra upp á klaustrið á Skriðu og því þá ekki önnu íslensk klaustur?

Fræðasetur eða líknarstofnanir?
Ora et labora — biðja og iðja er klassísk yfirskrift alls klausturlífs í kristninni og hefur einnig átt við hér á landi. En í hverju var iðja klausturfólks hér á landi fólgin milli tíðabænanna?

Löngum var litið svo á íslensku klaustrin hafi verið lærdóms- og listamiðstöðvar. Þar var talið að fram hafi farið bókagerð, mennta- og skólastarf auk listiðnaðar og handverks ekki síst í nunnuklaustrunum tveimur sem hér voru. Ugglaust hefur þessu líka verið þannig varið en ekki einvörðungu. Aðalverkefni klausturbræðra á Skriðu var annað og svo kann vel að hafa verið á þeim klaustrum öðrum sem enn eru að mestu fólgin í íslenskri mold.

Skriðuklaustur var ekki stór stofnun. Þar kunna að hafa verið öðru hvoru megin við fimm bræður í senn allan klausturtímann. Það kom því á óvart þegar í ljós kom að tæplega 300 manns voru grafnir í klausturgarðinum. Það er undrahá tala þegar tillit er tekið til þess að aðeins virðist hafa verið grafið í garðinn á klausturtíma en hann stóð eins og fram er komið aðeins í 60 ár.

Fornir kirkjugarðar búa oftast yfir sérstakri félagslegri landafræði þar sem tilviljun réði ekki hvar hver og einn hlaut leg. Þannig voru yfirmenn í klaustrinu jarðaðir austur af kór kirkjunnar, starfslið kaustursins úr röðum leikfólks fyrir sunnan kirkju en norður af kirkjunni hvíldi sá hópur sem mest kom á óvart. Er þar átt við stóran hóp sjúklinga með langvinna sjúkdóma sem settu mark sitt á bein þeirra. Má þar nefna sárasótt (sýfilis), berkla, krabbamein, lungnabólgu, bólusótt og sullaveiki auk annarra sýkinga. Eyrnabólga virðist t.a.m. hafa verið landlægur kvilli meðal forferða okkar. Sum sem þarna hvíla hafa þjáðst af fleiri en einum af þessum sjúkdómum og verið örkumlafólk þegar það kom á staðinn hvort sem það hefur hafist þar við lengur eða skemur. Beinasafnið frá Skriðu eitt og sér er merkileg nýjun í rannsóknum á sóttarfari hér á landi.

Vera má að hér sé komin skýringin á tilurð klaustursins sem var stofnað í kjölfar klassísks harðindatíma í íslenskri sögu þar sem eldgos, drepsóttir og hallæri leystu hvað annað af hólmi. Hugsanlega var því ætlað að mæta upp söfnuðum félagslegum vanda í Austfirðingafjórðungi en þetta var eina klaustrið norðan Vatnajölkuls sem til hans taldist. Steinunn Kristjánsdóttir varpar fram tilgátu um hvort Skriðuklaustur hafi í grunninn verði svokallað heilagsandahús en hlutverk þeirra var einkum að annast fátæka og sjúka.

Segja má að þessi hlið Skriðuklaustursrannsóknarinnar „afhelgi“ klaustrið eða hugmyndir okkar um það. Í stað upphafinnar kyrrðar klausturlífsins kemur annasamt starf þess sem lifir og hrærist með hinum verst settu í samfélagi nærri hungurmörkum. Gegnir svipuðu máli um önnur klaustur sem hér störfuðu?

Bylting í klaustrasögu
Hvernig sem á er litið veldur Skriðuklaustursrannsóknin straumhvörfum í íslenskri klaustrasögu og þar með kirkjusögu miðalda. Í ljós kemur að hérlend klaustursaga sver sig í ætt við það sem uppi var á teningnum um svipað leyti annars staðar í Evrópu.

Þetta er ein af þeim nýju rannsóknum sem sýna að þrátt fyrir að við værum á landfræðilegum jaðri á það sama ekki við um ýmsa þá þætti menningar og samfélags sem kannaðir hafa verið með nýjum aðferðum á liðnum öldum. Nú erum við sem óðast að fylla út í þær eyður sem þjóðernislega sögutúlkunin skyldi eftir sig en hún lagði mesta áherslu á sérstöðu íslenskrar menningar og samhengið í henni. Í ljós kemur að kirkjan var mikilvægur áhrifavaldur í mótun íslenskrar menningar og sú mótun var alþjóðleg þegar kirkjan á annað borð hafði náð að vaxa fram í landinu sem stofnun. Það tók þó óhjákvæmilega sinn tíma.

Sagan af klaustrinu á Skriðu
Bók Steinunnar Kristjánsdóttur er engin venjuleg skýrsla að loknum fornleifagreftri. Steinunn hefur skrifað læsilega sögu af klaustrinu byggða á áþreifanlegum heimildum sem hún hefur sjálf grafið úr jörðu með samstarfsfólki sínu auk ritheimilda. Í sögunni lesum við ekki aðeins um það sem upp kom og samhengi þess. Við kynnumst líka innri glímu fornleifafræðings sem lifir sig inn í fag sitt: spennunni sem gerir vart við sig þegar eitthvað óvænt kemur upp á yfirborðið en líka rödd samviskunnar sem vaknar þegar grafarró löngu látinna einstaklinga er raskað. — Sagan af klaustrinu á Skriðu er falleg bók í mörgu tilliti og öllum aðgengileg.  Full ástæða er til að samgleðjast Steinunni með árangurinn.