Unnendur hins sígilda þögla gamanleiks hafa löngum borið saman þá kappa Charlie Chaplin og Buster Keaton. Það leikur enginn vafi á því að flækingurinn hans Chaplins hefur vinninginn yfir „steinfés“ Keatons hvað varðar vinsældir og útbreiðslu um heim allan. Mikki mús er líklega eina fígúra hvíta tjaldins sem á roð í vinsældir Chaplins en Mikki hóf einmitt feril sinn rétt undir lok þögla skeiðsins. Feður Mikka, Walt Disney og Ub Iwerks, voru fljótir að tileinka sér hljóðið, svo mjög að hugtakið Mikka-músun (e. Mickey-Mousing) er enn í dag notað yfir það þegar mynd fylgir hljóði fremur en hið gagnstæða. Chaplin aftur á móti þrjóskaðist við og hélt tryggð við þöglu kvikmyndina lengur en nokkur önnur stjarna hennar og var komið fram í seinna stríð þegar hann gerði fyrstu talmyndina sína.
Og það er einmitt í þessu sambandi sem Keaton hefur verið hampað á kostnað Chaplins. Gamanleikur þess síðarnefnda hefur þótt helst til leikhúslegur og honum legið á hálsi fyrir að hafa ekki nýtt sér kvikmyndatæknina betur við miðlun hans. Og sannarlega verður því ekki neitað að í samanburði er Keaton miklu framúrstefnulegri og ótrúlega uppátækjasamur í að nota sjálfan kvikmyndamiðilinn í gamansömum tilgangi. Í Playhouse (1921) til að mynda leikur hann ekki aðeins fjölda persóna, sem var í sjálfu sér ekki óþekkt, heldur birtast allt að níu Keaton-ar á tjaldinu í einu. Og í kvikmynd hans Sherlock, Jr. (1924) má finna mörg stef sem síðar hafa verið kennd við póstmóderníska kvikmyndagerð. Þar riðlast í sífellu mörk raunveruleika og ímyndunar þegar sýningarmaðurinn Keaton sofnar og hverfur á vit skáldskaparins – með aðstoð margvíslegra tæknibrellna. Í samanburði verður því ekki neitað að myndir Chaplins standi nær leikhúsinu.
Ástæður þess að ég rifja hér upp þessar nú gömlu deilur um hvor sé nú merkilegri Keaton eða Chaplin (þetta er ekki ósvipað og þegar unnendur The Beatles og The Rolling Stones deila um hvor hljómsveitin sé merkilegri) er að nýlega voru gefnar út á mynddiskum í fyrsta skipti elstu myndir Chaplins. Chaplin hélt til Bandaríkjanna undir lok ársins 1913 eftir að Mack Sennett réði hann til starfa hjá kvikmyndaveri sínu Keystone. Þar lék hann í rúmlega 30 myndum áður en hann flutti sig um set, fyrst til Essanay og síðan Mutual, þar sem hann gerði sínar fyrstu „sígildu“ myndir á borð við Easy Street (1917) og The Immigrant (1917).
En það er í myndunum sem hann gerði fyrir Sennett hjá Keystone að flækingurinn þróast skref fyrir skref og Chaplin lærir á kvikmyndamiðilinn. Ég ætla svo sem ekki að halda því fram að Keystone myndirnar gjörbreyti sýn manna á Chaplin en þær eru sannarlega athyglisverðar í ljósi deilnanna um hann og Keaton – ekki síst hversu áberandi kvikmyndamiðillinn sjálfur er í mörgum þessara mynda. Í fyrstu myndinni þar sem flækingurinn birtist (og raunar aðeins önnur mynd Chaplins) Kid Auto Races at Venice, Cal. (1914) gengur húmorinn út á það að flækingurinn er afar upptekinn af tökuvélinni sem er að mynda kappaksturinn og notar hvert tækifæri til að trana sér í mynd – og leggur sjálfan sig í talsverða hættu. Í kvikmyndinni birtast myndskeið þar sem við sjáum flækinginn og tökuvél saman í mynd og þar sem að tökumenn reyna að losna við flækinginn, en einnig myndskeið frá sjónarhorni tökuvélar þar sem flækingurinn „pósar“ fyrir vélina. Þetta eru ekki aðeins hlægilegar uppákomur heldur er miðillinn sjálfur í brennidepil. Í A Film Johnnie (1914) fellur flækingurinn fyrir skærustu kvenstjörnu Keystone og þegar honum er fleygt út úr kvikmyndahúsi heldur hann til kvikmyndaversins í leit að henni. Það var í sjálfu sér ekki óalgengt að verin væru nýtt sem sviðsmynd með þessum hætti í þöglum kvikmyndum, en þetta er óvenju hugvitsamleg útfærsla þar sem flækingurinn villist inn í tökur og stjörnur á borð við Roscoe Arbuckle (síðar leikfélagi Keatons) leika sjálfa sig. Það mætti kannski segja að A Film Johnnie vísi fram veginn til Sherlock, Jr.
Ef marka má þessi dæmi er sú sjálfhverfni sem virtist koma eins og skrattinn úr sauðarleggnum í Modern Times (1936) að einhverju leyti til staðar þegar í upphafi ferils Chaplins. Áhugavert nokk var þessi nútímalegasta mynd hans jafnframt kveðjusöngur þöglu kvikmyndarinnar (og Chaplin syngur í myndinni þótt hann tali ekki)! Þegar hér er komið sögu var Keaton raunar löngu úr leik en hann náði aldrei tökum á talmyndinni og var ólíkt Chaplin ekki í aðstöðu til að framlengja líf þeirrar þöglu. Þeir voru og báðir, fyrst og fremst, meistarar þöglu kvikmyndarinnar – þótt með ólíkum hætti væri.
Björn Ægir Norðfjörð,
lektor í kvikmyndafræði
Leave a Reply