[container] Í leikhúsi eru sagðar sögur. Hefð natúralisma frá síðari hluta 19. aldar hefur verið lífsseig í leikhúsi og í almennri leikhúsumræðu virðast gæði leiksýninga enn vera mæld eftir mælistiku þeirrar stefnu. Það er hversu vel líkir leiksýningin eftir raunveruleikanum og hversu trúverðugir eru þeir atburðir sem settir eru á svið. Flestir hafa einhverntíma lent í að sjá sýningar sem þeir „skildu“ ekki. Stundum heyrir maður því fleygt að sýningar séu „framúrstefnulegar“ og jafnvel standa menn sig að því að koma út úr leikhúsi og spyrja sig: „Var þetta leiksýning?“ Gjarnan finnst mönnum þá eitthvað skorta á að sýningin innihaldi dramatíska framvindu eða annað sem við skilgreinum, meðvitað eða ómeðvitað, sem eiginleika leikhússins.
Á síðustu árum hefur hugmyndin um hið póstdramatíska leikhús komið fram á sjónarsviðið.
Árið 1999 kom út rit Hans-Thies Lehmann Postdramatisches Theater. Þar leitast hann við að gefa yfirlit yfir ákveðna tegund formbreytinga í leiklist, sem flestar hafi komið fram á síðari hluta 20. aldar. Lehmann rekur þó forsögu þessara formbreytinga aftur til 1880, þar sem hann telur leikhúsið hafa fyrst lent í „krísu“ við sviðsetningar á texta. Í framhaldi leitast hann síðan við að lýsa því og greina í hvaða sýnilegu þáttum helstu eiginleikar hins póstdramatíska liggja. Byltingarkenndust er ef til vill sú hugmynd að textinn sé ekki lengur hryggjarstykkið í leiksýningunni:
„Í leikhúsi hins póstdramatíska forms, er sviðsettur texti (ef texti er sviðsettur) aðeins einn hluti, jafnrétthár öðrum, í sýningu hreyfinga, tónlistar, sjónrænna þátta, o.s.frv. Rof getur verið á milli textans og annarra þátta sýningarinnarog á milli þessara þátta sýningarinnar getur verið ósamræmi eða jafnvel ekkert samhengi, yfirhöfuð.“[1]
Aðferð leikhússins er því ekki lengur eingöngu að setja leiktexta á svið, heldur er sviðsetning texta aðeins ein leið af mörgum.
Leikstjóraleikhúsið
Þetta eru í raun ekki nýjar fréttir. Þegar á fyrri hluta tuttugustu aldar voru margir farnir að gera tilraunir með leikhús án eða óháð texta. Lehmann orðar þetta sem svo að leikhúsið sé ekki lengur bókmenntir, heldur sýning og að ákveðinn aðskilnaður hafi orðið á milli leikhúss og texta, sem aftur gerir mörkin á milli leikhúss og gjörningalistar óljósari. Í þessari breyttu áherslu í vinnumynstri leikhússins liggur munurinn á því sem stundum er kallað höfundarleikhús annars vegar og leikstjóraleikhús. Það er ekki lengur höfundurinn sem leggur grunninn að sýningunni með handriti, heldur getur leikstjóri valið að fara aðrar leiðir en að byggja á handriti eða aðrar leiðir að handritinu heldur en að reyna að hafa uppsetningu sem næst ætlun höfundar.
Í leikstjóraleikhúsinu er textinn, eða hið ritaða höfundarverk, ekki lengur það sem öll sviðsetning leiksýningar byggir á. Útlit sýningarinnar, leikstíll, jafnvel sýningarstaðurinn sjálfur, getur þjónað allt öðrum tilgangi en að hleypa lífi í textann eða gera hann raunverulegan, eðlilegan eða trúverðugan á þann hátt sem leikskáld ætlaðist til. Í þessu felst ákveðin höfnun hins póstdramatíska leikhúss á framvindu, sem Lehmann viðurkennir að sé að vissu leyti innbyggt í leiklistina, þar sem um að ræða listform sem afmarkast af tíma og rúmi.
Það er ekki þar með sagt að textalaust leikstjóraleikhús hafi tekið yfir, með öðrum orðum, að öld hins póstdramatíska sé runnin upp. Lehmann skilgreinir hið póstdramatíska ekki sem leikhús eða leiklistarstefnu ákveðins tímabils, heldur einungis sem ákveðnar aðferðir utan hinnar dramatísku hefðar. Hið póstdramatíska afmarkast þar af leiðandi af skilgreiningum á dramatískum eiginleikum leikhúss. Lehmann setur það þó ekki fram sem heilstætt listform. Hann bendir á ýmsa þætti sem geta legið póstdramatískri sýningu til grundvallar og tekur dæmi um sýningar eða tegundir sýninga sem hann telur hafa póstdramatíska eiginleika. Þrátt fyrir tilkomu póstdramatískra leiklistaraðferða eru flestar leiksýningar sem settar eru á svið á Íslandi, og víðast hvar í hinum vestræna heimi, dramatískar og byggðar á rituðum handritum.
Úti á jaðrinum
Á Íslandi gætir hins póstdramatíska mest í jaðarleikhúsi þó svo að sjálfstæðir hópar hafi einnig komið með vinnuaðferðir sem kalla má póstdramatískar inn í stóru leikhúsin. Áhrifanna gætir helst í sjónrænni hönnun þegar stærri og fjölsóttari leiksýningar eru skoðaðar. Rofið á milli texta og útlits eða stíls sýningar sést vel í mörgum sýningum, einkum þegar verið er að sviðsetja eldri verk. Jólasýningar Þjóðleikhúss og Borgarleikhúss sem nú eru á fjölunum, Lér konungur og Ofviðrið eftir Shakespeare, eru báðar skínandi dæmi um þetta. Það er reyndar orðið sjaldgæft að verk sem eiga sér sögusvið í veruleika ákveðins tímabils á ákveðnum stað lúti lengur lögmálum hins natúralíska eða því útliti sem höfundur sá fyrir sér.
Vinur minn segist ekki þola amerískar “iðnaðar”-kvikmyndir og á þá við um hinar vinsælu stórmyndir frá Hollywood. Hann sagði einu sinni: „Sko, það gerist eitthvað, og svo er myndin bara um það!“ Þetta er kannski ágæt skilgreining á hinu formúleraða módeli sem við erum orðin vön í kvikmyndum, sjónvarpsþáttum og sumum skáldsögum eins og til dæmis reifurum. Eitthvað gerist og svo fjallar sagan um það. Hið póstdramatíska leikhús segir sögur. Leikhúsið kemst ekki hjá því. En það er ekki víst að framvinda þeirra fylgi áðurnefndri forskrift. Ef til vill mætti líkja hinu póstdramatíska leikhúsi við smásöguna. Hvort tveggja segir vissulega sögu, en kynnir persónur og sögusvið ekki endilega til sögunnar í upphafi, lýsir ekki beinlínis framvindu, og það sem gerist í lokin eru ekki endilega sögulok. .
Lehmann ræðir um að leikhúsið sé ekki lengur sá mass medium eða fjöldamiðill sem hann eitt sinn var. Í menningarheimi nútímans, þar sem gæði listaverka eru mæld í sölu, áhorfi og aðsókn, þykir mörgum þetta miður. Það að leikhús sé ekki lengur fjölmiðill leysir það frá þeirri kvöð að þurfa undantekningalaust að leitast við að afla vinsælda. Staða leikhússins sem fámiðils gerir því einmitt kleift að gera tilraunir og sviðsetja sýningar sem gefa áhorfandanum ekki afmarkaða né þægilega afþreyjandi sögu. Sýningar sem gera það jafnvel stundum að verkum að áhorfandinn þarf að endurskoða skilgreiningu sína á því hvað leikhús er.
Sigríður Lára Sigurjónsdóttir
Doktorsnemi í almennri bókmenntafræði
[1] Lehmann, bls. 46. [Þýð. höf. Úr millimáli: „In postdramatic forms of theatre, staged text (if text is staged) is merely a component with equal rights in a gestic, musical, visual etc., total composition. The rift between the discourse of the text and that of the theatre can open up all the way to openly exhibit discrepancy or even unrelatedness.“]
[/container]