Orð ársins 2018: Plokka

Ágústa Þorbergsdóttir, málfræðingur hjá Stofnun Árna Magnússonar og Steinþór Steingrímsson, verkefnastjóri hjá sömu stofnun skrifa um val á orði ársins 2018.

Orð ársins 2018, valið á Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, er sagnorðið plokka. En hvernig fékkst sú niðurstaða?

Á Árnastofnun er upplýsingum um málnotkun safnað allt árið. Textum af ýmsum toga er safnað kerfisbundið og þeir notaðir í rannsóknum á máli og málfræði og við þróun máltæknibúnaðar. Textarnir eru gefnir út í Risamálheildinni, risastóru textasafni með um 1,3 milljörðum orða. Risamálheildin er uppfærð árlega og er leitarbær á málheildir.árnastofnun.is og í n-stæðuskoðara Árnastofnunar, sem sýnir upplýsingar um tíðni orða í textum eftir árum og er aðgengilegur á n.árnastofnun.is. Við val á orði ársins byggir stofnunin á nýjustu gögnum Risamálheildarinnar.

Kallaðir voru fram þrír tíðnilistar úr Risamálheildinni: Listi yfir ný orð árið 2018 sem aldrei hafa komið fram áður. Listi yfir orð sem birtust tvöfalt oftar árið 2018 en nokkuð annað ár og listi yfir orð sem birtust oftar árið 2018 en samtals næstu fjögur ár á undan. Á árinu voru orð tengd umhverfismálum áberandi á listunum en einnig orð sem tengjast nýrri persónurverndarlöggjöf eða metoo-umræðunni. Þá voru einnig fjölmörg orð sem tengdust fyrst og fremst einstökum málum, yfirleitt leiðindamálum eins og hneykslismálum og glæpamálum sem rata í fjölmiðla en þau orð ná oft nokkrum vinsældum í fáa daga eða vikur en gleymast svo aftur.

Þegar orð ársins 2018 var valið unnum við tólf orða lista úr þessum gögnum. Á slíkum lista er mikill kostur að orðin séu fjölbreytileg, ekki bara með tilliti til orðmyndunar heldur líka þess að þau séu notuð á ólíkum sviðum samfélagsins. Ný orð sem vekja athygli tengjast oft einstökum málum og eiga það til að gleymast með þeim. Þess vegna getur verið hætta á því að helst séu valin orð sem koma fram skömmu áður en svona listar eru gerðir. Með því að nota tíðnilistana fáum við orð sem komu fram allt árið og ekki er gert upp á milli eftir því hvenær ársins þau voru eða urðu vinsæl. Með því að skoða orð sem hafa verið notuð lengi en notkunin að aukast fáum við líka inn á listann orð sem hafa verið að komast í almennari notkun smátt og smátt og orð sem fengið hafa nýja merkingu og náð útbreiðslu með henni.

Þessu öllu er hægt að ná með því að styðjast við tíðnilista. En tíðnilistarnir duga ekki einir og sér. Til að hafa eitthvað fram yfir önnur orð í vali á orði ársins þurfa orðin að uppfylla einhver eða sem flest af eftirfarandi skilyrðum: Þau segja okkur eitthvað um samtímann eða samfélagsumræðuna. Þau hafa möguleika á að lifa áfram í daglegri notkun eða sem minnisvarði um atburði sem áttu sér stað á árinu. Þau eru lýsandi fyrir málnotkun, annaðhvort almennt eða á tilteknu sviði. Þau eru ný í málinu eða eru gömul orð sem fengið hafa nýja merkingu.

Niðurstaða valsins er opinberuð hér að neðan (og reyndar líka í fyrirsögn) en fyrst gerum við lítillega grein fyrir orðunum tólf sem komust í úrslit.

Dúnmelur – no. kk.

Dúnmelur er fjölært gras, svipað melgresi. Eftir að dúnmel var plantað í kringum bragga í Nauthólsvík síðasta sumar varð hann umtalaðasta planta á Íslandi. Þetta er annars mjög sjaldséð tegund hér á landi enda innflutt en hefur verið sáð hér til að sporna við sandfoki. Þó dúnmelur sé ekki orð ársins hlýtur hann að vera jurt ársins.

Pokastöð – no. kvk.

Pokastöðvar spruttu upp víða um land í plastlausum september. Á pokastöðvum getur fólk fengið lánaða taupoka og notað í stað plastpoka. Þær eru oft í matvöruverslunum en einnig á bókasöfnum eða öðrum stöðum þar sem fólk gæti þurft á burðarpoka að halda. Pokastöðvar eru ekki alveg glænýjar af nálinni á Íslandi. Sú fyrsta var sett upp á Hornafirði vorið 2016.

Kraftbjór – no. kk.

Kraftbjór er bjór sem er framleiddur í litlum brugghúsum og í minna magni en annar bjór og þar af leiðandi er hann oft meira handgerður en bjór sem er framleiddur í miklu magni í stærri verksmiðjum. Kraftbjór er kallaður craft beer á ensku. Ýmis íslensk heiti hafa verið notuð um bjór sem er framleiddur með þessum hætti, íðbjór, sælkerabjór og handbjór hafa ekki náð mikilli útbreiðslu en flestir sem á annað borð um þetta tala notað ýmist handverksbjór og kraftbjór. Samkvæmt talningu í textum frá árinu 2018 er kraftbjór notað meira og virðist ætla að verða ofan á. Segja má að hér sé um hreint tökuorð að ræða en það hefur þó þann kost að vera af saman stofni. Ekki þarf að fara mikið lengur en 1000 ár aftur í tímann til að finna sameiginlegan uppruna enska orðsins craft og forliðarins kraft-.

Bálkakeðja – no. kvk

Bálkakeðjur hafa verið nokkuð í umræðunni hjá þeim sem hafa áhuga á nýjungum í tölvutækni og fjármálum. Bálkakeðjur eru dulkóðunartækni sem rafmyntir byggja á en þær hafa rutt sér rúms á ákveðnum sviðum samfélagsins undanfarin ár. Bálkakeðja er kölluð blockchain á ensku en íslenska orðið er sjálfsprottið og er nokkuð áberandi í umræðu ársins um það sem tengist þessari tækni.

Viðreynsla – no. kvk.

Orðasambandið „að reyna við e-n“ hefur verið notað yfir það þegar einhver gefur öðrum til kynna að hann laðist að viðkomandi og kannar hvort að áhuginn sé gagnkvæmur. Úr þessu orðasambandi hefur nafnorðið viðreynsla verið myndað. Nafnorðið hefur, eðli málsins samkvæmt, líklega verið notað mest af yngri kynslóðum fram að þessu en elstu prentheimildir sem við finnum um orðið eru frá því snemma á 10. áratug síðustu aldar. Samkvæmt okkar gögnum hefur notkun orðsins á prenti margfaldast á síðustu tveimur árum, sérstaklega á því ári sem nú er að ljúka. Þó orðið sjálft vísi alla jafna til einhvers sem í sjálfu sér er ekki neikvætt þá hefur það birst ítrekað í fjölmiðlum í tengslum við mál þar sem brotið hefur verið gegn fólki eða gengið mjög nærri því. Þá hefur málum í sumum tilvikum verið drepið á dreif með vangaveltum um hvort hugsanlega hafi verið um viðreynslu eða jafnvel misheppnaða viðreynslu að ræða.

Borgarlína – no. kvk.

Borgarlína var eitt af kosningarmálunum í sveitarstjórnarkosningunum í maí og var því mikið í umræðunni. Borgarlínan á að draga úr notkun einkabílsins með öflugum almenningssamgöngum og jafnframt að draga úr mengun og dýrum fjárfestingum í stofnvegum. Um er að ræða samstarfsverkefni sveitarfélaganna á höfuðborgarsvæðinu.

Gámagrams – no. hk.

Gámagrams er ekki nýtt fyrirbæri en var meira í fréttum í ár en áður. Gámagrams er þekkt fyrirbæri víða um heim og kallast dumpster diving á ensku. Það snýst um að fara í gáma fyrir utan matvöruverslanir og veiða upp úr ruslinu þann mat sem er í góðu lagi. Hér á landi er gámagrams bæði stundað af neyð og af hugsjón. Hugsunin með gámagramsi er að það sé ekki réttlætanlegt að láta mat fara til spillis og ýmsir sem þetta stunda vilja mótmæla þeirri matarsóun sem viðgengst, svo sem þegar verslunareigendur henda ætilegum mat vegna þess að maturinn er farinn að nálgast síðasta söludag eða er í beygluðum umbúðum. Orðið ruslarót hefur einnig verið notað um þetta fyrirbæri.

Dagskrárvald – no. hk.

Dagskrárvald er ekki nýtt orð í íslensku en komst í hámæli  í nóvember þegar mennta- og menningarmálaráðherra sagði í tengslum við svonefnt Klausturmál að ofbeldismenn ættu ekki að hafa dagskrárvald í íslensku samfélagi. Dagskrárvald, sem kallast á ensku agenda setting, snýst um það að geta ákveðið hvaða mál eru sett á dagskrá í samfélaginu og hver ekki. Mikil völd fylgja því að geta stjórnað því hvaða mál eru sett á dagskrá, svo sem að geta lagt fram frumvörp og að taka ákveðin málefni fyrir.

Ketó – no. hk.

Ketó-mataræðið náði vinsældum árið 2018 og snýst um að borða mestmegnis fitu og prótein en mjög takmarkað af kolvetnum, svo sem kornmeti, kartöflum, pasta, hrísgrjónum og ávöxtum. Ketó er stytt­ing á ketósa (enska: ketos­is) og er  notað um ástand sem lík­am­inn kemst í þegar kolvetni í mataræði er takmarkað verulega en í staðinn er neytt mikillar fitu. Afleið­ing þess verður sú að lifrin fer að fram­leiða ketóna sem lík­am­inn sem nýtir sem orkugjafa í stað glúkósa og brennir fituforða sem eldsneyti.

Skjáfíkn – no. kvk.

Skjáfíkn er það að vera háður snjalltækjum. Umræða um skjáfíkn var áberandi á árinu og talið að það væri vaxandi vandamál í þjóðfélaginu að einstaklingar hyrfu inn í heim snjalltækjanna. Þeir sem haldnir eru skjáfíkn geta eytt mörgum klukkutímum á dag í tölvum og snjalltækjum og skjáfíknin getur truflað önnur verkefni og haft áhrif á samskipti við annað fólk.

Vefkaka – no. kvk.

Vefkökur eru upplýsingapakkar sem vafraforrit vista á notendatölvum að beiðni vefþjóna. Þegar vafrinn biður síðar sama vefþjón um vefsíðu er kakan send til þjónsins með beiðninni. Notkun á vefkökum hefur verið gagnrýnd vegna þess að sum fyrirtæki hafa notað þær til að safna upplýsingum um hegðunarmynstur einstaklinga á vefnum og hafa sum verið sökuð um að tengja slíkar upplýsingar við aðrar upplýsingar svo sem innkaupamynstur. Með persónuverndarlögunum, sem tóku gildi í ár, þurfa notendur að samþykkja skilmála um notkun á vefkökum. Orðið vefkaka hefur því verið áberandi í ár en einnig hafa verið önnur orð fyrir þetta fyrirbæri sem kallast cookie á ensku, svo sem fótspor og smygildi, smákaka, vafrakaka eða einfaldlega kaka.

Og orð ársins 2018:

Plokka – so.

Orðið fellur vel að öllum viðmiðum okkar um orð ársins. Þetta er gamalt orð sem fengið hefur nýja merkingu en er um leið tökuorð úr erlendu máli. Þeir sem plokka tína upp rusl meðan skokkað er eða gengið. Þannig sameinar fólk áhuga á umhverfisvernd og heilsusamlegu líferni. Siðurinn á rætur að rekja til Svíþjóðar en þar í landi kallast þetta plogga og er orðið myndað af  plocka (tína upp) og jogga (skokka). Plokk komst í hámæli á fyrri hluta ársins og var mikið iðkað í sumar. Á Facebook var stofnaður hópurinn Plokk á Íslandi þar sem meðlimir deila myndum og sögum úr plokkinu.

Plokka er gamalt orð sem notað hefur verið í ýmsu samhengi. Oftast hefur það merkinguna að reyta, t.d. fiður, augabrúnir eða jafnvel peninga af öðrum. Það getur merkt að hreinsa eitthvað úr einhverju og áhugamenn um tónlist þekkja margir strengjaplokk. Þessi nýja merking orðsins fellur því vel að eldri merkingu og rímar þar að auki við skokkið sem margir plokkarar stunda.

[fblike]