HeimskaFyrst kom Gæska (2009), svo Illska (2012) og nú Heimska – bók sem erfitt er að ræða án þess að nefna hinar tvær, í það minnsta ef sú sem skrifar vill láta líta út fyrir að hún viti eitthvað um íslenskt bókmenntalíf á undanförnum árum. Og vissulega tengjast þessi verk á margvíslegan hátt og eru hluti af ákveðinni heild, eða eins og Eiríkur Örn skrifaði sjálfur á bloggsíðu sinni í mars síðastliðnum:
Eiríkur Örn Norðdahl
Forlagið, 2015
„Gæska fjallaði um samtímann (sinn), Illska fjallaði um fortíðina og nú er bara framtíðin eftir, áður en ég sný mér að öðru, ótíðum, illtíðum, aftíðum. Heimska – sem er einhvers konar dystópía um kynlíf, bókmenntir og eftirlit, og gerist á Ísafirði …“
Allt veldur þetta því að vangaveltur Heimsku um bókmenntir og samband höfundar og texta vísa beint út í samtímann; út í miðjan hasarinn sem er í gangi í þessum skrifuðu orðum nú í lok október.Í Heimsku segir frá rithöfundunum Áka og Lenítu Talbot sem voru eitt sinn gift en hjónaband þeirra leysist upp í kjölfar þess að þau skrifa óvart bæði skáldsögur um sama efni, sem bera sama titil, sitt í hvoru herberginu á sama tíma. Bækurnar koma út og upp hefst mikil rimma um hvort hafi átt hugmyndina og hver hafi stolið frá hverjum. Þessi þráður Heimsku fjallar um íslenskt bókmenntasvið og líf rithöfunda, glímuna við ritdómara, þrána eftir viðurkenningu og keppnina um bókmenntaverðlaunin, auk þess sem spurt er áleitinna spurninga um uppruna hugmynda og eignarhald yfir þeim. Hann er kyrfilega staðsettur á íslenska bókmenntasviðinu og markaður vörðum sem við þekkjum vel: Víðsjá, Kiljan og TMM sjá um bókmenntaumfjöllun, svo og menningarsíður Fréttablaðsins og Moggans, og jólabókahasarinn er jafn tilfinningaþrunginn og æðisgenginn og í raunheimum. Allt veldur þetta því að vangaveltur Heimsku um bókmenntir og samband höfundar og texta vísa beint út í samtímann; út í miðjan hasarinn sem er í gangi í þessum skrifuðu orðum nú í lok október. Hugmyndin um tvíburabækurnar og umræðan um eignarhald hugmynda er áhugaverð og þessi þráður er grátbroslegur en ekki síður áleitinn, sérstaklega í sökulok þegar í ljós kemur að annar höfundurinn er neyddur til að axla ábyrgð og borga dýrt gjald fyrir skrifin á meðan hinn sleppur.
Gjaldið sem höfundurinn greiðir í sögulok er hluti af meginatburðarás Heimsku sem gerist nokkrum árum eftir útkomu tvíburabókanna. Sá hluti sögunnar gerist á Ísafirði og áfram segir frá Áka og Lenítu og samskiptum þeirra, sem einkennast af öfgum, afbrýðisemi og hefndarkynlífi. Atburðarásin hverfist þó fyrst og fremst um dularfullar rafmagnstruflanir sem síðar taka á sig alvarlegri mynd og í ljós kemur að hryðjuverk hefur verið framið.
Eftirlitið gerir það að verkum að allir eru alltaf í mynd og geta alltaf flett öðrum upp, fundið þá og fylgst með þeim. Fólk er aldrei einsamalt, ekki einu sinni á klósettinu, og allir geta fylgst með náunganum stunda kynlíf.Í raun er það kannski ekki hryðjuverkið sjálft sem er aðalatriðið í þessum þræði bókarinnar heldur viðbrögð persónanna við rafmagnsleysinu. Í söguheimi Heimsku lifa nefnilega nær allir virku lífi á netinu og þegar rafmagnið fer detta allir samfélagsmiðlar út, þar á meðal hið svokallaða „eftirlit“ – eins konar samfélagsmiðill sem byggir á neti eftirlitstækja og myndavéla sem svífa um loftin og eru innbyggðar í húsgögn. Eftirlitið gerir það að verkum að allir eru alltaf í mynd og geta alltaf flett öðrum upp, fundið þá og fylgst með þeim. Fólk er aldrei einsamalt, ekki einu sinni á klósettinu, og allir geta fylgst með náunganum stunda kynlíf. En þetta hefur komist upp í vana og meira að segja upp að því marki að fólk getur ekki án eftirlitsins verið. Það þrífst á því að geta fylgst með öðrum og vita að fylgst sé með því; að fá viðurkenningu og viðbrögð annarra. Þegar rafmagnið fer er það hins vegar skilið eftir eitt í myrkinu og það getur verið erfitt að höndla slíkt frelsi. Lesandinn fær að fylgjast með ólíkum viðbrögðum margra ólíkra persóna í þessum aðstæðum og þessi innsýn er ein af allra sterkustu þáttum Heimsku.
Samfélagsgagnrýnin í Heimsku er ekki einföld, frekar en í Illsku, og beinist ekki í eina átt. Það eru til dæmis ekki stjórnvöld eða umsjónarmenn eftirlitsins sem eru til skoðunar heldur fólkið sem gengst sjálfviljugt undir smásjána. Kenningar Foucaults um ögunarsamfélagið og eftirlit Alsjárinnar koma vissulega upp í hugann en hann benti einmitt á að hin sífellda ögun sem við beitum okkur sjálf myndi aldrei virka nema við tryðum því að við fengjum eitthvað að launum – samfélagslegt samþykki, viðurkenningu eða annars konar umbun. Að sama skapi fórna persónurnar í Heimsku einkalífi sínu fyrir öryggishagsmuni og skemmtanagildi eins og sögumaðurinn bendir á með írónískum tón:
„Altso, það er hæpið að þú verðir stunginn þegar það sést alltaf til þín, þegar hin myrku húsasund hafa verið upprætt – án myrkurs eru engin myrkraverk – en ef svo illa vill til að þú verðir stunginn þá verður allavega spennandi að horfa á það, gaman að dreifa því á félagsmiðlum þegar (og ef) maður rankar við sér á spítalanum, og fá vorkunn, aðdáun, læk: aumingja þú, þú ert hetjan mín. <3“ (bls. 45)
Svona valdakerfi er, eins og Foucault benti líka á, ekki sjálfgefið heldur samfélags- og menningarlegur tilbúningur og við getum ögrað því og spyrnt á móti. Um það snýst hryðjuverkið sem framið er í Heimsku. Gallinn er bara sá að samfélagið í sögunni er ekki tilbúið til að taka þátt í uppreisninni. Þá væri nefnilega ekki hægt að pósta mynd á Facebook og fá hjarta að launum. Kannski má kalla þetta heimsku en bók Eiríks fellir samt engan slíkan dóm (ef titillinn er undanskilinn) heldur lætur lesandann um að draga eigin ályktanir, mögulega milli þess sem hann skoðar Facebook og tvítar um nýjustu bókina sem hann var að lesa.
Heimska er framtíðarsaga, segir á baksíðu bókarinnar og á bloggi höfundarins, og samfélagið sem í henni birtist gæti sem best flokkast sem dystópía því hið yfirgripsmikla eftirlit og tök þess á sögupersónunum er vægast sagt óhugnanlegt. En skilin milli samtíma og framtíðar eru alls ekki skýr og þegar upp er staðið er eftirlitið sem fyrirbæri í raun það eina sem gerir söguheim Heimsku frábrugðinn Íslandi dagsins í dag. Og meira að segja eftirlitið er ekki svo ólíkt veruleika okkar, með öllum samfélagsmiðlunum, staðsetningarbúnaðinum og söfnun persónuupplýsinga hjá stórfyrirtækjum á borð við Google og Facebook. Við erum undir eftirliti nú þegar og „framtíðin“ sem birtist í Heimsku er því kannski ekkert annað en samtíminn með örlitlum tilfærslum.
Heimska er vel fléttuð skáldsaga, spennandi og grípandi, skrifuð á skýru og vönduðu máli og persónugalleríið er áhugavert. Líkt og Illska fjallar hún um stór málefni sem erfitt er að ná utan um, skilgreina og skilja að fullu, ræðst á samfélagsmein, bendir á breyskni mannsins og potar í auma bletti. Einfaldar lausnir eru þó ekki í boði og hvers kyns prédikunartónn er víðs fjarri. Það má vera að Heimska sé framtíðarsaga en það liggur líka beint við að lesa hana sem samtímasögu í dystópíugervi – sögu sem blekkir um leið og hún bendir á blekkingu eftirlitsins sem sögupersónurnar jafnt sem lesendur lifa við og taka þátt í af fúsum og frjálsum vilja. Kannski má kalla það heimsku að gangast við slíkum blekkingum en við erum þá allavega vel flest dálítið heimsk.[/x_text]
Um höfundinn
Deila