Teflt við dauðann

Einvígið er 15. bók Arnalds Indriðasonar á 15 árum.  Orðið „áreiðanlegur“ kemur strax upp í hugann og það er Arnaldur sannarlega: hann skilar ekki aðeins bókarhandriti á hverju ári heldur nær hann ítrekað að valda engum vonbrigðum og svo er enn að þessu sinni. Stíll hans er látlaus en vandaður, honum hefur farið talsvert fram á þessum fimmtán árum en svo hægt og örugglega að fáir munu taka eftir því. Arnaldur verðskuldar lof fyrir það eitt að skrifa bækur sem 30 þúsund Íslendingar lesa á vönduðu og tilgerðarlausu ritmáli sem stöku sinnum er að vísu stirðbusalegt en þó æ sjaldnar og þess gætir lítt í Einvíginu; Arnaldur leggur þannig ótvírætt sinn skerf fram til máluppeldis þjóðarinnar og hann myndarlegan.

Áreiðanlegust af öllu eru tök hans á frásögninni. Ef svefninn sigrar ekki, skilar Arnaldur vönum lesenda frá upphafi til enda á 3-4 klukkutímum eða svo án þess að manni fari nokkru sinni að leiðast þófið. Snemma á ferli sínum lærði hann það sem þarf til að halda lesendum við efnið og núna hefur hann gert það svo oft að hann minnir einna helst á línudansara í sirkus; hann er maður sem kann fag sitt svo vel að mörgum lesendum finnst örugglega að starf hans hljóti að vera sáralítið. Þó hafa fáir höfundar náð jafn góðum tökum á þessu og Arnaldur. Hann áttaði sig einnig snemma á því að samfélagslegur þungi er ekki óvinur spennusagnahöfundarins heldur þvert á móti einn af hans bestu vinum. Þannig glímir hann við ákveðna sneið af samfélaginu í hverri bók og rýnir hana eins rækilega og formið leyfir, oft með góðum árangri.

Einvígið er tólfta bók í „Erlendarritröðinni“ þó að Erlendur sjáist aðeins í svip í bókarlok. Samband Arnaldar við Erlend virðist vera svipað og Agöthu Christie við Poirot, stundum þarf Erlendur að hvílast svo að Arnaldur geti skrifað af viti og seinustu árin hefur hann fundið ágætt bragð til þess, er áfram í Erlendarheimi en lætur félaga Erlendar í lögreglunni leysa málin í hans stað. Í þetta sinn er það Marion Briem heitin/n og til þess þarf að fara aftur til ársins 1972, í mitt „einvígi aldarinnar“, þegar íslenska skákævintýrið flaug með himinskautum.

Eins og vant er hjá Arnaldi reynist flest áhugaverðara en sjálft sakamálið og raunar ekki síst lögreglumaðurinn sjálfur og tilvist hans. Þar stendur upp úr dapurleg fortíð Marion Briem sem tengist stóru en vanræktu söguefni úr sögu þjóðarinnar: berklunum sem ungt fólk þurfti iðulega að tefla við um sjálft líf sitt. Í raun er sú saga það einvígi sem bókin fjallar um á áleitinn hátt og um leið varanleg áhrif þessara erfiðu lífsreynslu á Marion. Ekki er hægt að líkja saman raunum vel haldinna íslenskra nútímabarna og því sem forfeður þeirra þurftu að eiga við og á það minnir Arnaldur í þessari sögu. Berklaflétta Einvígisins er hátindur sögunnar, hér hefur Arnaldur komist í efni sem hentar honum vel. Um leið varpar fléttan talsverðu ljósi á hina dularfullu persónu Marion sem deilt er um hvers kyns sé – ég segi karlmaður en ekki vegna þess að kvenkyns lögreglufulltrúar hafi verið óhugsandi árið 1972; frekar er það óljós tilfinning en þeim ber oft að treysta – en er jafn harmræn og einmana og lærisveinninn Erlendur. Áformi Arnaldur nú að leita á ný til 8. áratugarins og láta Erlend og Marion fást við mál saman er full ástæða til að hvetja hann til þess.

Einnig lýsir Einvígið skemmtilega og af talsverðri dýpt bíómenningu 8. áratugarins og þar virðist Arnaldur vera á heimavelli. Á hinn bóginn hefur það slæm áhrif á byggingu sögunnar að ein áhugaverðasta persónan er horfin af sviðinu snemma og lausn málsins snýst ekki nema fyrir tilviljun um þá persónu og hugðarefni hennar. Í seinni hluta bókarinnar fara skákeinvígi Fischers og Spassky og kalda stríðið að skipta máli. Úr því hefði mátt gera sér meiri mat en raunin verður; bíóáhuginn og berklarnir reynast öllu áhugaverðari en skákbylgjan mikla, a.m.k. í þetta sinn. Kannski var einfaldlega of mikið efni á ferð í einni bók. Arnaldi væri trúandi til að gera skákdellu þjóðarinnar góð skil en í Einvíginu fölnar hún hjá áhugaverðari umfjöllunarefnum. Eins hefur mér hvorki nú né áður þótt Arnaldur hafa neitt markvert fram að færa um kalda stríðið (eða kannski hefur honum bara ekki tekist að koma því nógu vel til skila) en þar er ég líklega í minnihluta – mig minnir að fólk hafi almennt verið hrifnari af Kleifarvatni en Vetrarborginni þó að ég sé þar á öndverðu máli.

Í heildina finnst mér Einvígið vera ein af kraftmeiri bókum Arnaldar, jafnvel sú fjórða besta á eftir Grafarþögn, Harðskafa og Vetrarborginni. Það er væntanlega ekki jafn auðvelt og Arnaldur lætur það sýnast að skrifa eina digra glæpasögu á ári og valda aldrei verulegum vonbrigðum. Um leið verður höfundarverkið í heild sinni forvitnilegra með hverri bók. Spennusagnaformið er harður húsbóndi, klisjupollar eru á hverju strái en Arnaldur forðast þá fimlega og berst hetjulegri baráttu við draug endurtekningarinnar, helsta óvin glæpasagnahöfundarins. Sjást engin þreytumerki á honum enn sem komið er.