Svöðusár tímans

Þeir segja að tíminn sé afstæður í ástum og stríði. Eins og það sé ekki nóg þá er tímanum líka gert að lækna öll sár. Sú klisja verður að lyfleysu í forgarði vítis, þegar nafnlaust mannhaf flóttafólks flakkar í reiðaleysi milli sendiráða og skriffinnskubákna í leit að griðarstað. Tíminn virðist ekki getað læknað þau svöðusár sem stríðsátök og helfarir skilja eftir sig, eins og greinilegt er í Transit (Christian Petzold, 2019). Kvikmyndin er endursögn og úrvinnsla sígildra seinni heimsstyrjaldarstefa, sem enn virðast liggja þungt á þýsku þjóðarsálinni. Spurningar vakna jafnframt um áleitni slíkra viðfangsefna og hvort þau, eftir margra áratuga endurvinnslu, virki útvötnuð og braskkennd (e. exploitative). Tíminn læknar greinilega ekki öll sár en spurningin er, hvers vegna erum við enn að kroppa í þau?

Transit er huguð í endurvinnslu sinni á hrollvekjandi minnum úr seinni heimsstyrjöldinni. Titillinn vísar í millibilsástand óvissu og friðar, kyrrstöðu og frelsis, en myndin er byggð á samnefndri bók Önnu Seghers, sem gefin var út árið 1944. Leikstjórinn heimfærir sögufléttu hennar, sem byggir á upplifun Seghers sjálfrar í stríðinu, yfir í óræðan nútíma á einstaklega útsjónarsaman hátt. Okkur er gert að líta nútímann fortíðaraugum þegar vísað er í skýr textatengsl nútímans við seinnistríðsárin og raunar er hætt við að það taki áhorfandann dágóða stund að meðtaka að um bókstaflega hliðstæðu við seinni heimsstyrjöldina sé að ræða. Við fyrstu sýn eru sögulegar hörmungar hennar eins og dauf minning yfir söguþræði kvikmyndarinnar, eins og kunnuglegt andlit sem við getum þó ekki alveg borið kennsl á. Við hver einustu textatengsl tekur hjarta áhorfandans kipp; „fasismi”, „kommúnismi”, „búðirnar” og „hreinsunin” stinga skítugum fingri djúpt ofan í sár seinnistríðsáranna. Áhorfandinn veltir fyrir sér hvers eðlis frásögnin sé sem honum er sett fyrir sjónir, hver tilgangur þessara áminninga kunni að vera og óvissan verður á endanum magnþrungin.

Uppbygging sögunnar er hæg og hugrekki hennar felst aðallega í því að hafna þeirri túlkun efnisins sem áhorfendur vænta. Transiter ekki stórfenglegt búningadrama í anda The English Patient (Anthony Mingella, 1996) eða The Pianist (Roman Polanski, 2002), og færa má rök fyrir því að slíkar frásagnir séu í raun enn braskkenndari en túlkun Petzold á sögunni – það er að segja, siðferðislegar spurningar verður orðið að setja við melódramatískar og fagurgerðar sviðsetningar á hörmungum seinni heimsstyrjaldarinnar almennt og útrýmingabúðanna sérstaklega. Leikstjórinn tekur meðvitaða ákvörðun um að túlka voveiflega atburði á lágstemmdan hátt, í stað þess að skrúfa upp tilfinningalíf áhorfandans með pompi og prakt, og beinir sjónum okkar að tilfinningalegri krísu flóttafólks, þá og nú. Túlkun Petzold á janframt vel við í pólitísku landslagi nútímans og Transit færir áhorfanda meðvitað í hlutverk nafnlauss flóttamanns, föstum í ókyrrð og óvissu í bakhengi stríðsátaka sem virðast ákaflega kunnugleg en eru þó aldrei að fullnustu útskýrð.

Ákvörðun Petzold að nálgast efniviðinn á þennan hátt er umdeilanlegur, í ljósi þess hversu ódýrar vísanir í þessar sögulegu hörmungar eru í kvikmyndalandslagi samtímans, og í höndum annarra leikstjóra verða stef seinni heimsstyrjaldarinnar gjarnan að klisjukenndri frásagnartækni sem gripið er í til þess að vekja upp ákveðnar tilfinningar, án þess að þurfa að hafa mikið fyrir því. Hætta er á að áhorfendur þreytist á því að vera sífellt minntir á hrylling seinnistríðsáranna en stafa óþægindi okkar sem á kvikmyndina horfa ekki einfaldlega af því að atburðir nútímans eru orðnir ókennilega líkir því sem á undan fór?

Það er draumkennd frásögnin og kvíðablandin óvissan í Transitsem togar í tilfinningalega strengi í hjörtum áhorfandans. Við erum minnt á sinnuleysi okkar og ósýnileika þeirra sem eru á flótta, nafnleysi þeirra og skeytingarleysi stjórnvalda þegar kemur að því að skýla saklausum fórnarlömbum stríðsátaka. Við fáum innsýn í ólík líf þeirra sem á flótta eru, rithöfunda og lestarstjóra, ungra ástfanginna kvenna sem leita að látnum eiginmönnum, konu sem bíður í örvæntingu eftir brottfför með hunda í bandi og bjargarlausum börnum og mæðrum þeirra. Við skynjum örvilnun þeirra sem flýja og örþrifaráðin sem þau grípa til. Við höfum samkennd með Georg (Franz Rogowski) því auðkennisþjófnaðurinn og ásetningur hans að komast lífs af er skiljanlegur þrátt fyrir óheiðarlegar aðferðir.

Transit er gagngerð tilraun í endurvinnslu gamalla sára. Úrvinnslan virkar að mestu leyti þó notkun Transit á stefum seinni heimsstyrjaldarinnar verði á tímum ruglingsleg og yfirþyrmandi – og sé kannski í grunninn umdeilanleg. Transitkrefst þrautsegju áhorfandans, um er að ræða hægláta og nærgöngula kvikmynd sem tiplar á tánum í kringum óþægilega kennileg stef sem erfitt er að viðurkenna að eiga vel heima í nútímanum. Áhorfandanum líður illa og hann spyr sig í sífellu hvers vegna kroppað sé í þessi sár án þess að vilja viðurkenna það fyrir sjálfum sér að ákveðin fróun felst í því að rífa hrúðrið af og horfa á skærrautt blóðið seytla upp á yfirborðið.

Vefsvæði Engra stjarna er hér.

[fblike]