Oft raulaði hún vísu fyrir munni sér til samlætis rokkhljóðinu og var ætíð söm og jöfn. Hún og rokkurinn voru orðin ein samgróin heild, ein gamaldags lífsafli knúin spunavél, sjálfhreyfingur.
(Móðir mín)
Hljómfall íslenskra kvenna endurómar í verkmenningu þeirra: „Auð mölum Fróða, / mölum alsælan“. Verkmenningu sem er samofin söng, er konur hafa flutt öldum saman til að auðvelda sér vinnuna og til að ná fram markmiðum sínum: „siti hann á auði, / sofi hann á dúni, / vaki hann at vilja, / þá er vel malit“ (Grottasöngur). Í þessari grein verða rakin þrjú dæmi um slíka söngva – sem hér fá samheitið verkþemasöngvar. Um er að ræða vinnusöngva kvenna; vögguvísur kvenna; og samstöðusöngva kvenna. Umræddir söngvar eru heimildir um störf kvenna heima fyrir, á vinnumarkaði og á hinum pólítíska vettvangi.
Þessi greinaskrif eru hugvekja um tjáningu kvenna í sögunni; með söng. Skrifin eru í takti við fyrri sagnfræðirannsóknir mínar á tjáningarmöguleikum kvenna í sögunni. Rannsóknir er byggja á aðferðum munnlegrar sögu við skrásetningu og greiningu á reynsluheimi kvenna (Sytrur minninga úr Mýrdalnum: Rannsókn á munnlegri sögu / Konur eru konum bestar / „Konur á vatnaskilum: Hugvekja um femíníska munnlega sögu“). Auk þess sem ég notast við aðferðir munnlegrar sögu í yfirstandandi doktorsrannsókn minni á sögu ráðskvenna sem störfuðu í sveit á síðari hluta 20. aldar. En það var einmitt í vinnu minni við þá doktorsrannsókn sem áhugi minn kviknaði fyrir tjáningu kvenna í tengslum við vinnu kvenna.
Söngvar kvenna á Íslandi hafa verið rannsakaðir á ýmsan máta. Sem dæmi má nefna rannsókn Helgu Kress á tjáningu kvenna í fornbókmenntum í bók hennar Máttugar meyjar (1993), grein Nínu Bjarkar Elíasson „Eru sagnadansar kvennatónlist?“ (1980) og grein Ingu Dóru Björnsdóttur „Hin karlmannlega raust og hinn hljótláti máttur kvenna: Upphaf kórsöngs á Íslandi“ (2001), sem stuðst er við í þessari grein. Aukinheldur er vitnað jöfnum höndum í viðtal sem ég tók við söngkonuna Guðrúnu Tómasdóttur (f. 1925), til að fá frá fyrstu hendi upplýsingar um söng kvenna, frá konu sem hefur lifað og hrærst í heimi söngva og tónlistar alla sína tíð.
Hrynjandi hversdagsleikans: Vinnusöngvar kvenna
Ég man að móðir mín; hún raulaði alltaf þegar hún vann. Og miklu fleiri konur sem ég þekkti – sem að rauluðu svona við vinnu. Það var ekki beinlínis söngur, heldur var þetta svona meira raul, þær tóku ekkert á. En þær kunnu lögin og kunnu textana.
(Guðrún Tómasdóttir)
Söngur er eitt þeirra tjáningaforma sem erfitt er að setja skorður með tilskipunum, og því eðlilegt að konur hafi nýtt sér þann tjáningarmáta svo mjög sem þeim voru settar skorður að öðru leyti til tjáningar. En af heimildum um íslenskt tónlistarlíf að dæma; þá var söngsvið landsins alla jafnan kvenmannslaust fram að 20. öld: „Konur sungu auðvitað sálma jafnt og karlmenn, en lítið var um að þær væru forsöngvarar og sjaldan sungu konur tvísöng“ (Nína Björk 1980:143). Söngvar kvenna koma þó við sögu, líkt og kemur í ljós þegar fetaðar eru söguslóðir einkasviðs heimilisins í ævisögum og endurminningum landsmanna; því þar er að finna lýsingar á kvenmannsröddum sem þar sungu í takt við kvenmannsverk.
Hún sat á rúminu sínu og raulaði á meðan heklunálin gekk. Þetta er hljómurinn úr fortíðinni frá langömmu minni.
(Minning um Vilborgu Magnúsdóttur frá Ytri-Ásláksstöðum á Vatnsleysu)
Lýsingar á hljóðum tónum kvenna í sögunni, varpar mynd af konum er sungu í frásagnarrými kvenna í þjóðfélaginu; í einrýminu.
Þær munu þó stórum fleiri, sem aldrei hafa sungið í heyranda hljóði, bara raulað fyrir munni sér eða kastað fram vísu og vísu í sinn hóp.
(Theodóra Thoroddsen)
En sagan býr einnig að frásögnum af konum er sungu í heyranda hljóði; líkt og húsfreyjan í Reykjavík sem líknaði fólk með söng sínum, í eigin eldhússal.
„Hún amma þín safnaði öllum ræflum í Reykjavík heim“ sagði mamma í þá daga. „Síðan settist amma þín á eldhúsborðið, á eldhúsbekkinn, og spilaði á gítar og söng fyrir þá kanalög“. Hún gerði þetta svo að þeir væru ekki eins mikið í drykkjunni.
(Minning um Jennýju Maríu Helgadóttur, húsfreyju)
Raddbeiting söngkonu sem stendur á sviði og syngur frammi fyrir áhorfendaskara er frábrugðin raddbeitingu konu er syngur í einrúmi um leið og hún hnoðar deig í bakstur. Enda er öndun og líkamsbeiting kvennanna með ólíkum hætti á meðan söngnum stendur. Kona sem syngur við vinnu mótar hljómana í samræmi við verkið; svo úr verður verk sem er mótað af söng, og söngur sem er mótaður af verki. Vinnusöngvar eru því ekki háðir tónhefðum og fagurfræði, og gjarnan er fjallað um slíka söngva sem raul: „Ég raulaði, ég gerði það alltaf“ (Guðrún Tómasdóttir). Ætla má að slík raddbeiting kvenna við vinnu, byggi á því að takmarka orku og loft við sjálfan sönginn á meðan vinnu stendur. Vinnusöngurinn / raulið, hefur létt undir í verkum kvenna í gegnum aldirnar, og um leið miðlað tilfinningum vinnusöngkvenna um verkin sem þær leysa syngjandi af hendi.
Andardrátturinn er náttúrulega undirstaða alls söngs. Maður lyftir með loftinu undir tóninn, og svo titra raddböndin og síðan fer þetta allt upp í höfuð; og svo kemur hugsun; og svo kemur tilfinning.
(Guðrún Tómasdóttir)
Elsti skráði vinnusöngur íslenskra kvenna kallast Grottasöngur. Söngurinn hverfist um ambáttirnar Fenju og Menju er harma hlutskipti sín í feðraveldinu; í veldi sem þeim er fyrst gert að mala Fróða kóngi gull; og síðar gert að mala Sækonunginum Mýsingi salt; en sökum lakra kjara í starfi; mala þær kóngsríkin mélinu smærra. Samkvæmt Helgu Kress svipar hrynjandi Grottasöngsins til særinga, sem segja má að sé eðlilegt þar sem að tilgangur söngsins er að særa fram endalok karlríkja: „Áður en þær hafa lokið kvæðinu hafa þær kveðið/malað óvinaher að konunginum sem tortímist ásamt ríki sínu“ (Helga Kress 1993:95). Hrynjandi kvennasöngsins er því ekki aðeins bundin kvörninni sem Fenja og Menja draga – heldur einnig sjálfu markmiðinu; sem unnið er að. Með söngnum öðluðust ambáttirnar frelsi frá þrældómi feðraveldisins; bæði í söngheimum og raunheimum – en refsingin var sú, að hafdjúpið gleypti þær og hljóðin þeirra.
(Söngurinn) veitir þeim aðra hugsun – um það sem beið þeirra kannski í mikilli vinnu og annað. Það hjálpaði þeim að geta sungið.
(Guðrún Tómasdóttir)
Söngur tveggja heima: Vögguvísur
Það er yndislegt. Maður verður alltaf að ímynda sér að maður sé með barn í fanginu. Það er alveg satt. Maður má aldrei fara fyrir framan vísuna eða lagið. Þú verður alltaf að fá það innan frá.
(Guðrún Tómasdóttir)
Söngur er vænlegt tjáningarform við miðlun tilfinninga. Auk hrynjanda orða, miðlar söngurinn hrynjanda tilfinninga; í formi tóna. Tónum vögguvísna er ætlað að miðla ást móðurinnar til afkvæmisins; svo barnið finni til öryggis í sínu nánasta umhverfi; og svífi inn í eigin hugarheim; svefninn. Markmið söngkonunnar er að svæfa barnslíkama, með því að beita eigin líkama; í söngi. Og því er söngur kvennanna undir beinum áhrifum af móðurstarfinu; starf sem grundvallast á því að skapa afkvæminu samfellda ró með tónum og ruggi. Slíkan kvennatakt má einnig finna í íslenskum sagnadönsum: „Þó má yfirleitt hugsa sér spunarokk í takt við eða róið með barn“ (Nína Björk 1980:153).
Lagið Bí bí og blaka eftir tónskáldið Jórunni Viðars (f. 1918 – d. 2017), sem sungið var af Guðrúnu Tómasdóttur söngkonu á plötunni Íslensk þjóðlög, er afbragðs tóndæmi um það starf kvenna, sem felst í því að svæfa börn. Kvennaverk sem byggir á því að miðla tilfinningum – markmið sem má finna víðar í tónsmíðum íslenskra kventónskálda.
Lögin hennar Jórunnar Viðar, er ákaflega spennandi að syngja. Ég held að það megi kannski segja, að það sé meiri tilfinningatjáning hjá kvenmönnum sem semja. Eins og Selma Kaldalóns; þetta var bara hennar hugsun og hennar tilfinning. Hún setti aldrei nótur á píanóið, heldur setti hún ljóðabók á píanóið. Og hún spilaði ljóðin og ég söng þau. Þessi fyrsta plata sem ég söng lögin hennar, þar var ekkert skráð niður. Ég lærði allt í gegnum eyrað. Það var ekkert á blaði. Hún spilaði bara ljóðabókina, og ég lærði lögin í gegnum eyrað og söng það inn; og það er til á plötu.
(Guðrún Tómasdóttir)
Vængstífð víf: Samstöðusöngvar kvenna
Ég er vængstýfður fugl, upp í víðbláins geim
er mér varnað að lyftast frá jörð.
Oft í glaðværum hóp, undir söngvanna seið,
hef ég syrgt, hvað þau kjör eru hörð.
Þegar syngjandi hófu sig flokkar á flug,
hef ég falið, hve sár er mín þrá.
Ó, hve hnípin ég verð, ef að sál þín í söng
hefur svifið til uppheims mér frá.
(Erla)
Í bókinni Nútímans konur: Menntun kvenna og mótun kyngervis á Íslandi 1850-1903, fjallar sagnfræðingurinn Erla Hulda Halldórsdóttir um rými kvenna til frásagnar – og andófs: „Og svo eru það auðvitað kvennaskólarnir með sínu rými til andófs og samsemdar… Þar hafa stúlkur rætt saman“ (Erla Hulda 2011:197). Samstöðusöngvar kvenna, rétt eins og kvennaskólarnir, sköpuðu rými „til andófs og samsemdar“. Samsöngvarnir sköpuðu rými innan ríkjandi frásagnarramma, er einkenndist af kvenlegri orðræðu og karllegri orðræðu (Erla Hulda 2011: 197), í formi andófssöngva kvenna.
Til þess að takast á við hina opinberu umræðu þurftu konur því að finna sér farveg innan ríkjandi frásagnarramma þar sem á tókust mismunandi orðræður og þrástef sem mótuðu hugmyndir fólks um hvað það þýddi að vera kona og karl. Stóra spurningin í hugum margra var hvort kona hætti að vera kona færi hún út fyrir hefðbundið verksvið sitt sem móðir, húsmóðir og eiginkona, þ.e. hvort réttindi kvenna og víðtækara verksvið væri andstætt eðli kvenna.
(Erla Hulda Halldórsdóttir)
Einn elsti skráði samstöðusöngur kvenna er hinn áðurnefndi forni; Grottasöngur. Í því söngvakvæði Fenju og Menju, er söngurinn ekki eingöngu til að létta vinnuna því kvæðið inniheldur einnig boðskap kvenréttindabaráttu fyrri tíðar – í söng tveggja kvenna: „Ambáttirnar syngja ýmist saman eða til skiptis á meðan þær draga kvörnina: Sungu og slungu / snúðga-steini“ (Helga Kress 1993:95). Söngur er tjáningarform sem gefur færi á að skapa samstöðu; með eiginlegum samhljómi. Samsöngur gerir fólki kleift að samstilla sig; samstilla varir sínar, andardrátt, takt og tóna. Slík samstilling er til dæmis ekki möguleg í ræðuhöldum, einhliða sögufrásögnum eða samræðum. Söngurinn sameinar fólk í augnablikinu; sameinar fólk í tilfinningu. Slíkt tjáningaform verður að teljast ein helsta gersemi undirokaðra hópa í samfélaginu, sem vilja auka samstöðu sín á milli; líkt og íslenska kvenþjóðin.
Þetta er eins og bakhjarl, þegar þú ert að syngja með kór. Stundum tekur kórinn undir eða raddar með þér. Þú verður partur af kórnum.
(Guðrún Tómasdóttir)
Að því leyti líkjast samstöðusöngvar kvenna, kórsöng.
Söngur er í senn líkamlegur og andlegur, og í kórsöng á sér stað líkamleg og andleg samstilling manna á milli, og fátt er talið jafn áhrifaríkt í mótun samkenndar og einingar og líkamleg og andleg samstilling af þessu tagi.
(Inga Dóra Björnsdóttir)
Samsöngur gegndi mikilvægu hlutverki við miðlun á reynsluheimi kvenna á miðöldum, í hinum íslensku sagnadönsum. Sagnadansar eru kvæði sem voru sungin og dansað var við, en talið er að konur hafi verið helstu sögumenn sagnadansa; enda byggja kvæðin og hrynjandinn að miklu leyti á reynsluheimi kvenna s.s. meðgöngu, kvennastörfum og/eða kynbundnu ofbeldi: „Eftir ölllu að dæma má tala um sagnadansana sem nokkurs konar kvennatónlist“ (Nína Björk 1980:153).
„Heyrðu það, Kristín systir mín,
blandaðu með mér bjór og vín“.
„Eg er so ung og eg það ei kann
að blanda vín fyrir margan mann“.
„Heyr það, Kristín systir mín,
því fer mjólk úr brjóstum þín?“
„Það er ei mjólki og það er ei vín
heldur treginn frá hjarta mín“.
(Soffíu kvæði, sagnadans)
Sagnadansar flokkast sem samstöðusöngvar kvenna. Þeir eru frásagnarhefð sem sameinaði konur í söng – um söngefni er endurómaði þeirra eigin reynslu; sem konur. Efni söngvanna veitir innsýn í óskhyggju frónkvenna um samfélag, þar sem konur höfðu rými til að hefna fyrir glæpi sem voru framdir gegn þeim (Kvennaborg á fyrstu hæð): „Þær hefna fyrir nauðgun með hörku og grimmd, þótt það kosti þær oftast að springa af harmi eða ganga í klaustur“ (Vésteinn 1979:68). Það að kvæðin hafi verið sungin, er grundvallaratriði varðandi vitundarvakningu um reynsluheim kvenna á meðal söngvara/áheyrenda/dansara sem tóku þátt í sagnadansinum. Því söngur gerir fólki kleift að gerast þátttakendur í frásögninni, gerir fólki kleift að taka undir með söngi, og dansa í takt við framvindu sögunnar.
Það er taktur í hvoru tveggja. Það er taktur bæði í söngnum og í dansinum. Það er tjáning í hvoru tveggja.
(Guðrún Tómasdóttir)
Sagnadansar sköpuðu því ekki aðeins samstöðu á milli kvenna, heldur sköpuðu þeir einnig frásagnarrými sem gerði karlkyns söngvurum og dönsurum kleift að gerast þáttakendur í sögu sem var sungin út frá sjónarhorni kvenna – karlarnir heyrðu á reynslu kvenna og dönsuðu takt við þeirra hljóð; hefnd; hugrekki; reynslu. Og það má í reynd segja að sagnadansinn sé eini vettvangurinn í sögu feðraveldisins þar sem bæði kynin voru samstíga hvað varðar reynslusögur kvenna af kynbundnu ofbeldi – þar sem bæði kynin tjá sig í takt við reynslu kvenlíkama: „Það er líkamstjáning að dansa“ (Guðrún Tómasdóttir).
Í augsýn er nú frelsi,
og fyrr það mátti vera,
ný fylkja konur liði
og frelsismerki bera.
Stundin er runnin upp.
Tökumst allar hönd í hönd
og höldum fast á málum
þó ýmsir vilji aftur á bak
en aðrir standa í stað,
tökum við aldrei undir það.
En þori ég vil ég get ég?
Já ég þori, get og vil.
En þori ég vil ég get ég?
Já ég þori get og vil.
(Áfram stelpur)
Vinna kvenna fyrir hag kvenna, var ekki óslitin söngur; en hann varði. Og hljómur hans náði sögulegu hámarki á Kvennafrídeginum 24. október 1975, þegar stór hluti íslenskra kvenna kom saman á Lækjartorgi og sungu saman; „Já ég þori get og vil“. Og í söng urðu konur á Íslandi ein heild á torgi.
Mér fannst afskaplega skemmtilegt þegar þær voru að syngja á pallinum á Lækjartorgi. Þar var náttúrulega Guðrún Símonardóttir ein aðalkonan.
(Guðrún Tómasdóttir)
Áðurnefnt lag var gefið út á samnefndri plötu Áfram stelpur (1975), að tilstuðlan Rauðsokkahreyfingarinnar. Plata sú er merkileg heimild um samstöðusöngva kvenna á Íslandi á síðari hluta 20. aldar, söngva sem eiga reyndar margt skylt með sagnadönsum miðalda – því í báðum tilfellum sameinuðust konur í háði með söng: „Konur voru að mörgu leyti illa settar, en þó ekki allar af baki dottnar eins og minnst hefur verið á. Eitt vopn höfðu þær, sem ekki hefur verið nefnt, en það er hæðnin“, sagði Nína Björk um sagnadansana (1980:149).
Kvenmannslaus í kulda og trekki
kúrir saga vor.
Konurnar eru þar allavega ekki
þótt ekki dræpust þær allar úr hor.
(Áfram stelpur)
Einnig ber að geta verkalýðssöngva og félagssöngva kvenna s.s. Lestrarfélags kvenna Reykjavíkur sem hafði það að markmiði að hvetja konur til lesturs; „Engan farkost áttum við / annan, það er víst, / urðum því að una, / sem aðrir gátu lýst“ (Félagssöngur L.F.K.R.). En í lok þessarar ótæmandi upptalningar á verkþemasöngvum kvenna á Íslandi, er mikilvægt að nefna í söngvasamhenginu; #Metoo atburðarsögur kvenna um kynbundið ofbeldi, sem komu fram á sjónarsviðið síðla árs 2017. Hér er sannarlega ekki um eiginlegan söng að ræða, en viss líkindi umræddrar byltingar við verkþemasöngva kvenna eru til staðar, í tengslum við umfjöllunarefni og eiginleika atburðarsagnanna sem skapa samstöðu kvenna. Efni #Metoo atburðarsagnanna hverfist um konur sem eru að verja grundvallarmannréttindi sín, konur sem fylkja sér saman, fyrst undir fánum starfsstétta og síðar annarra hópa. Eiginleikar #Metoo atburðarsagnanna fela í sér samkennd og samstöðu í senn; þar sem ein rödd styður við þá næstu. Söguflutningurinn minnir á söng, því söguflutningur kvennanna er samfelldur – líkt og flutningur hljóma; ein atburðarsaga tekur af þeirra næstu, ein rödd styður við þá næstu, uns samhljómur hefur myndast á meðal kvenna, um þennan hljóða kvennareynsluheim. Samhljómur sem á í reynd rætur að rekja til sagnadansa miðalda, en um sameiginleg einkenni sagnadansa og #Metoo atburðarsagna er hægt að fræðast um í grein minni Nútímasagnadansinn #Metoo.
Söngvar fortíðakvenna og samtímakvenna sem mótaðir eru af vinnu þeirra og markmiðum, eru mikilvægar heimildir í kvennasögunni; einskonar hljóðdæmi um störf og stöðu kvenna hverju sinni. Heimildagjafi sem hefur máske ekki hlotið verðskuldaða athygli í rannsóknum á sögu kvenna, sökum þess að hér er um hljómmiðil að ræða. En sé hlustað á þennan samsöng kvenna á milli alda, stétta og starfsgreina; þá segir hljómurinn okkur, að störf kvenna og réttindi kvenna eru samofin. Söngvar kvenna móta vinnuna og vinna kvenna mótar sönginn, líkt og fyrsti skráði vinnusöngurinn vitnar um, söngur Fenju og Menju; stóðu meyjar / at meginverkum, / færðum sjalfar / setberg ór stað (Grottasöngur). Nýjasti sameiginlegi vinnutengdi frásagnarvettvangur kvenna er #Metoo atburðarsögur kvenna sem hefur vissan samhljóm með verkþemasöngvum frónkvenna. Þar eru sögur sagðar á sameiginlegum vettvangi sem eiga rætur að rekja til starfsstétta kvenna: „Í mínu vinnunni eru bara mig og tveir karlamenn. Þau meiða mig ekki með höndum en með orðum“ (#Metoo atburðarsaga konu af erlendum uppruna). Og enn má heyra á enduróm samstöðusöngs kvenna á Kvennafrídeginum árið 1975, í boðskapnum; „hvenær verða allir menn taldir menn / með sömu störf og líka sömu laun“. Í takti við hljóminn af vögguvísum nútímakvenna, sem mótast af áhyggjum mæðra sem komast ekki út á hinn almenna vinnumarkað sökum gamals stefs í sögu kvenna – skorts á daggæslu fyrir börn: Sofðu unga ástin mín, úti er feðraveldi.
Vinnusöngkonur samtímans: Hvernig skyldu íslensku svannasöngvarnir okkar frá landnámi til dagsins í dag hafa mótað ykkar vinnu, ykkar réttindi, ykkar raul?
„Nú erum komnar
til konungs húsa
miskunnlausar
og að mani hafðar;
aur etur iljar,
en ofan kuldi,
drögum dólgs sjötul,
dapurt er að Fróða“.
(Grottasöngur)
Íslenskir svannasöngvar from Dalrún J. Eygerðardóttir on Vimeo.
Heimildaskrá
Munnlegar heimildir
Guðrún Tómasdóttir, viðtal við höfund, Reykjavík, maí. 2018.
Jenný Sólborg Franklínsdóttir, viðtal við höfund, Akranes, maí. 2018.
Jóhannes Sturlaugsson, samtal um Vilborgu Magnúsdóttur frá Ytri – Ásláksstöðum á Vatnsleysuströnd, Mosfellsdalur, maí. 2018.
Prentaðar heimildir
Sjá: Bjarki Bjarnason. Söngurinn og sveitin: Guðrún Tómasdóttir segir frá lífshlaupi sínu (Mosfellsbær: Brennholtsútgáfan, 2017).
Anna Sigurðardóttir. Vinna kvenna á Íslandi í 1100 ár. Úr veröld kvenna II. Reykjavík: Kvennasögusafn.
Áfram stelpur (hljóðrit) (Reykjavík: Aðall sf., 1975).
Dalrún J. Eygerðardóttir. „Konur á vatnaskilum: Hugvekja um femíníska munnlega sögu“, Sagnir 32 (2018).
Eddukvæði. Guðni Jónsson bjó til prentunar (Akureyri: Íslendingasagnaútgáfan, 1954).
Erla Hulda Halldórsdóttir. Nútímans konur: Menntun kvenna og mótun kyngervis á Íslandi 1850-1903. Reykjavík: Sagnfræðistofnun Háskóla Íslands: Rannsóknastofa í kvenna- og kynjafræðum, 2011.
Helga Kress. Máttugar meyjar: Íslensk fornbókmenntasaga (Reykjavík: Háskólaútgáfan, 1993)
–. „Saga mín er sönn en smá: Um ævikvæði kvenna“, Són (2008), bls. 49-74.
–. Stúlka: Ljóð eftir íslenskar konur (Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, 2001).
Inga Dóra Björnsdóttir. „Hin karlmannlega raust og hinn hljótláti máttur kvenna: Upphaf kórsöngs á Íslandi“, Saga (2001), bls. 7-50.
Nína Björk Elíasson. „Eru sagnadansar kvennatónlist?“, Konur skrifa: til heiðurs Önnu Sigurðardóttur (Reykjavík: Sögufélag, 1980).
Móðir mín. Pétur Ólafsson sá um útgáfuna (Reykjavík: Bókafellsútgáfan, 1958).
Ritsafn: Theodora Thoroddsen. Sigurður Nordal sá um útgáfuna (Reykjavík: Menningarsjóður, 1960).
Tilvitnun í #Metoo atburðarsögu byggir á birtingu þeirrar sagnar (endurbirtingu) í Kjarnanum.
Vésteinn Ólason. Sagnadansar (Rannsóknastofnun í bókmenntafræði og Menningarsjóður, 1979).
Myndaskrá
Mynd 1. Ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur í eigu höfundar, sett saman við ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur, í eigu Guðrúnar Tómasdóttur.
Mynd 2. Ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur sem tekin var af eiginmanni hennar Frank Ponzi. Ljósmyndin var afrituð úr bókinni Söngurinn og sveitin: Guðrún Tómasdóttir segir frá lífshlaupi sínu (2017).
Mynd 3. Ljósmynd í eigu höfundar af ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur ásamt börnum sínum tveimur.
Mynd. 4 Ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur og höfundi, sett saman við ljósmynd af Guðrúnu Tómasdóttur.
Um höfundinn
[fblike]
Deila