Á ég að lesa fyrir bróður minn?

Bóksala á Íslandi hefur dregist hratt saman á síðustu árum. Loksins, loksins, gæti einhver hugsað af illgirni, loksins eru dómsdagsspárnar farnar að rætast. Bókin hefur verið að deyja svo lengi í pistlum menningarpostula að það er markvert í sjálfu sér að það var ekki fyrr en um 2010 sem fór að bera á hnignun í geiranum. Hrun í bóksölu má að einhverju leyti skýra með hækkun á virðisaukaskatti á bækur en sennilega er stærsti þátturinn breytingar í samfélaginu.

Nú eiga flestir orðið snjallsíma og eru með hann á sér flestum stundum. Lestur hefur ekki minnkað en hann fer í auknum mæli fram í snjalltækjum. Við lesum fleiri stöðuuppfærslur, skilaboð og greinar á hinum ýmsu netmiðlum en færri bækur. Rétt eins og við hlustum meira á hlaðvarp og minna á útvarp. Af því að við getum það um það bil hvar og hvenær sem er. Og það er auðvelt. Við þurfum ekki að vera með bók með okkur þegar við bíðum eftir tannlækni eða strætó af því við erum hvort sem er alltaf með símann.

Kjöraðstæður hljóðbókarinnar

Um árabil hefur verið nokkuð pirrandi reynsla að hlusta á hljóðbækur. Hefðbundin bók kemst ekki fyrir á einum geisladiski og því þurfti að skipta oft um disk til að ljúka einni bók.

Með tilkomu mp3-spilara breyttist tónlistarneysla talsvert en það dugði ekki alveg til þegar kom að hljóðbókum. Vissulega þurfti ekki lengur að skipta um disk, en það þurfti enn að koma bókinni á spilarann, yfirleitt í gegnum tölvu. Ólíkt því sem við á um tónlist hlusta fæstir oftar en einu sinni á sömu bækurnar og því var þörf á að skipta bókum mjög reglulega út.

Nú eru hins vegar komnar kjöraðstæður fyrir hljóðbókina. Með nettengdum snjallsíma ætti að vera hægt að tengjast hljóðbókaveitu (rétt eins og tónlistar- og öðrum streymisveitum) beint, sækja eða streyma bók. Í fullkomnum heimi væri hljóðbókin mér alveg jafnaðgengileg og hlaðvarpið í strætó, eða Twitter á biðstofunni. En aðgengi og úrval er enn takmarkað. Það þarf einhver að veita þessa þjónustu og það þarf að vera gott úrval af bókum. Því miður er því ekki að heilsa á Íslandi.

Lélegt úrval

Engin af þeim fimm bókum sem voru tilnefndar til Íslensku bókmenntaverðlaunanna í flokki fagurbókmennta fyrir árið 2017 eru til á hljóðbókarformi þegar þetta er ritað. Ef mig langar til þess að hlusta á bókina sem hlaut verðlaunin, Elín, ýmislegt eftir Kristínu Eiríksdóttur, á meðan ég vaska upp eða Sögu Ástu eftir Jón Kalman á meðan ég brýt saman þvott þá verð ég að reyna að sannfæra meðleigjendur mína um að lesa upp úr þeim fyrir mig. Ég verð að sætta mig við að geta ekki hlustað á Flórída eftir Bergþóru Skarphéðinsdóttur á meðan ég fer í göngutúr, enda legði ég það ekki á nokkurn mann að ganga með nefið ofan í bók í þessari hálku.

Af tíu best seldu bókum ársins 2017 í flokki íslenskra skáldverka er einungis hægt að hlusta á fjórar sem hljóðbækur þegar þetta er ritað. Þrjár þeirra; Gatið, Myrkrið og Sakramentið, eru gefnar út af Veröld en sú fjórða, Skuggarnir, af forlaginu Sögur. Hinar bækurnar á listanum voru gefnar út af Forlaginu og Benedikt.

Þessar fjórar bækur eru aðgengilegar á ebaekur.is. Á þeim vef er ekki mögulegt að streyma bókum eða sækja þær beint í snjalltækið. Í stað þess þarf að sækja þær í gegnum tölvu og setja yfir á tækið í gegnum snúru. Þar með er samkeppnin við hlaðvörp og annað á netinu svo gott sem töpuð. Fæstir vina minna athuga nákvæmlega hvar partí er staðsett áður en þau leggja af stað. Það nægir að vita um það bil í hvaða bæjarhluta það er, enda er alltaf hægt að kíkja á kort í símanum í strætó eða í bílnum. Þessi hópur er ólíklegur til þess að hlaða niður skrám til þess að hlusta á bók í sömu strætó- eða bílferð. Þau hafa Spotify, þau hafa hlaðvarpið.

Í hinum fullkomna heimi

Hljóðbókaveita drauma minna, þar sem hægt er að nálgast nýlegar íslenskar bækur beint í símann, er til. Þessi efnisveita heitir Hljóðbókasafn Íslands. Þar er hægt að hlusta á allar tíu mest seldu bækur síðasta árs og þrjár af tilnefndu bókunum fimm sem ég minntist á áðan. Notendur safnsins hafa gott aðgengi að góðu úrvali bóka.

Eini gallinn er að ég hef ekki aðgang að því. Enda er aðgangur aðeins veittur þeim sem geta ekki lesið prentað mál en snjallsímaeign eða tímaskortur teljast ekki nægar forsendur fyrir aðgangi. Og því síður leti. Þessi aðgengishömlun reynist vera forsenda þess að safnið geti starfað. Vegna hennar leyfist safninu að fá hvaða bók sem gefin er út á íslensku upplesna og án þess að fá sérstakt leyfi fyrir því. Safnið þarf aðeins að greiða höfundi (um 30.000 kr. til höfundar bóka, 15.000 kr. ef um þýðingu er að ræða) og væntanlega þeim sem les upp.

Ég velti því fyrir mér hvort það sé ómögulegt að reka hljóðbókaveitu á borð við Hljóðbókasafnið á opnum markaði á Íslandi. Það sem stendur í vegi fyrir því að t.d. ebaekur.is starfi sem slík er vilji forlaganna. Að minnsta kosti ef marka má svar forsvarsmanna fyrirtækisins við spurningum um af hverju ekki sé hægt að sækja hjá þeim bækur beint og hlaða niður í síma. Það er væntanlega vegna einhvers konar þjófavarnar. Sænska hljóðbókarveitan Storytel ætlar að spreyta sig á þessu en hún hyggst opna hér á landi. Íslenski vefurinn þeirra sýnir nú ekki annað en loforð um að ég geti tekist á við ný ævintýri á meðan ég vaski upp þegar veitan opnar. Þeim hefur verið líkt við Spotify fyrir hljóðbækur, svo ég efast ekki um að þeim takist að uppfylla þær tæknilegu kröfur sem nútímahlustendur gera. Erfiðara er að leysa tregðu forlaganna. Á meðan þar er ekki vilji til þess að sinna þessum markaði er lítið að hægt að gera, nema kannski að hlusta bara á eitthvað annað.

Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.

[fblike]