Í tilefni af því að röddum kvenna á ritvelli Íslands fjölgar undir formerkjum #Metoo byltingarinnar, er tilvalið að fjalla um varðveislu á röddum kvenna inn á Landsbókasafni Íslands-Háskólabókasafni. Fjalla um kvennaborg vorra Íslendinga og konuna sem reisti hana frá grunni; Önnu Sigurðardóttur. Hér er um að ræða Kvennasögusafn Íslands sem stofnað var árið 1975 og stendur enn vörð um raddir kvenna á 21. öldinni, á fyrstu hæðinni í Þjóðarbókhlöðunni. Hér er um að ræða rými sem var mótað af konu fyrir frásagnir kvenna, rými sem tekur opnum örmum á móti #Metoo atburðarsögum kvenna á Íslandi.
Undirrituð er sagnfræðingur sem sérhæfir sig í femínískri munnlegri sögu, og hefur fjallað um munnlegar frásagnir kvenna um kynbundið ofbeldi. Vorið 2017 lauk ég við MA ritgerð sem fjallaði um slík efni, Konur eru konum bestar: Sagnfræðileg samtímarannsókn á áhrifum félagasamtaka kvenna á stöðu íslenskra kvenna. Þar var fjallað um nauðsyn þess að konur hafi sitt rými til tjáningar. Sama ár skrifaði ég einnig tvær greinar þar sem munnlegar frásagnir um kynbundið ofbeldi komu við sögu. Snemma árs skrifaði ég greinina „Konur á vatnaskilum: Hugvekja um femíníska munnlega sögu“ sem birt verður innan skamms í 32. hefti Sagna-Tímarits um söguleg efni. Síðar það ár skrifaði ég greinina „Nútímasagnadansinn #Metoo“ sem birtist í Hugrás, vefriti Hugvísindasviðs. En upphaf þeirra skrifa lágu í samanburðarathugun minni á samtímafrásögnum kvenna og sagnadönsum miðalda. Sá samanburður byggði á viðtölum konu við konu þar sem meðal annars var rætt um kynbundið ofbeldi (BA, 2015). Í þeim viðtölum mínum við konur giltu því sömu forsendur og í sagnadönsum og reyndar #Metoo atburðarsögum, nefnilega að kvennarými til frásagnar var skapað og nýtt til að miðla reynsluheimi kvenna. Niðurstöður þeirrar athugunar minnar kynnti ég með erindi á ráðstefnunni NonfictionNOW (Panellinn: Whose Words are These?: Writing and Oral History) sem haldin var í Háskóla Íslands sumarið 2017. Í störfum mínum sem sagnfræðingur þá beiti ég eftir mætti aðferðum femínískrar munnlegrar sögu, og því er það hvalreki að vera starfandi á þessu sviði í miðri #Metoo byltingunni; umkringd frásögnum kvenna. Síðustu mánuði hef ég líkt og aðrir landsmenn heyrt á raddir kvenna um kynbundið ofbeldi, lesið vitnisburði kvenna um kynbundið ofbeldi, og numið bergmál formæðra okkar er flytur sögur af kynbundnu ofbeldi í sögunni. Mitt í þessum klið kvennafrásagna vaknaði spurningin: Hvert rata raddir þeirra íslensku kvenna sem tjá sig með rituðum #Metoo atburðarsögum á veraldarvefnum, til framtíðar litið? Svarið birtist mér skýrt í formi facebook tilkynningar þann 24. nóvember 2017:
Kvennasögusafn vill varðveita #metoo sögurnar sem eru að koma fram á Íslandi þessa daganna. Ef þú eða þinn hópur vill afhenda þína eða ykkar sögu þá er velkomið að hafa samband. kvennasogusafn@landsbokasafn.is / 525 5779
Ekki þarf að fjölyrða um mikilvægi þessarar söfnunar Kvennasögusafns Íslands á röddum kvenna er birtast undir formerkjum #Metoo byltingarinnar á Íslandi. Slík formleg skráning á kvenröddum íslenskrar samtímakvennasögu er tímanna tákn sem vitnar um eina grunnforsendu jafnréttis kynjanna, þ.e.a.s. að frásagnir kvenna þ.m.t. um atburði sem hefð hefur verið fyrir að þagga niður, sé að finna í sögunni til jafns á við sögur karla. Samtímasöfnun kvenna á samtímafrásögnum kvenna, er í reynd að segja má hluti af eldri hefð frónkvenna. Því er ekki úr vegi að fjalla örstutt um söfnun og varðveislu á sögu kvenna, með hliðsjón af raddrými þeirra í sögulegu ljósi.
Umfjöllun um söfnun og varðveislu kvennaheimilda er við hæfi að hefja á miðöldum þegar varðveislan byggði ekki síst á hljómi orða, en ekki einvörðungu hinu ritaða máli. Á þeim tíma voru frásagnir kvenna varðveittar í munnlegri geymd, t.d. vikivökum, ævintýrum og sagnadönsum (Helga Kress 1997). Í þeirri frásagnarhefð skipuðu konur stórt hlutverk við sköpun og varðveislu sagna, hinni mögnuðu munnlegu hefð (Vésteinn Ólason, 1979). Hefð sem síðan vék hægt og bítandi fyrir rithefðinni sem karlar einokuðu; „en langt fram á nítjándu öld og jafnvel lengur var það ekki talið sjálfsagt að konur lærðu að skrifa“ (Helga Kress, 1997). Sagnadansar eru gott dæmi um yfirfærslu „hljómmiðils“ yfir í ritmiðil, þar sem vald skrásetjarans var mikið samanborið við heimildarmanninn; „þeir sem safna kvæðunum eru nær undantekningarlaust karlmenn en heimildarmenn hins vegar langoftast konur…“ (Vésteinn Ólason, 1979). Í þessari fyrri alda yfirfærslu á sögum kvenna á hinn ritaða völl fólst í senn að þar varðveittust þær frásagnir, en gallinn var hins vegar sá að á þeim velli var aðgengi kvenna að þeim sögum að segja má ekkert. Þögn íslenskra kvenna fólst því að segja má öldum saman í þeirri mismunun sem fólgin var í því að aðgengi þeirra að ritun og prentun var nálega ekkert. Tímarnir breyttust loks en ennþá er hlutur kvenna í sögunni bágur samanborið við karla. Þessu vildu konur breyta og varðveisla á sögu kvenna hefst markvisst þegar kemur fram á miðja 20. öld. Þá stígur fram kona sem sagði þögninni stríð á hendur. Kona sem bókmenntafræðingurinn Helga Kress kallaði Unni djúpúðgu íslenskra kvennafræða (Helga Kress, 1996). Hér er átt við dr. Önnu Sigurðardóttur (f. 1908-1996), húsmóður, fræði- og kvenréttindakonu, er reisti kvennaveldi úr heimildum um konur; Kvennasögusafn Íslands. Með tilkomu Önnu hófst nýr kafli í kvennasögu Íslands; söfnun og varðveisla á rituðum heimildum um konur á Íslandi.
Anna Sigurðardóttir safnaði sönnunargögnum fyrir því að konur voru saga: „Hún gerði grein fyrir því að flest svið mannlegs lífs væru vettvangur kvenna og ætti saga þeirra því alls staðar að koma fram“ (Sigríður Th. Erlendsdóttir, 1996). Samhliða því að safna heimildum um konur, skapaði hún þeim rými í efnisheiminum, í hilllum og kössum, innan traustra veggja. Því má segja að Anna hafi ekki aðeins skapað konum sess í sögunni, heldur einnig stað í samtímanum. Dr. Anna Sigurðardóttir skapaði konum kvennarými. Þörf kvenna fyrir kvennarými hefur í reynd alltaf verið til staðar, og dæmi um þann skilning má sjá í heimi kvennabókmenntanna t.d.; í skrifum Virginia Woolf sem kallaði eftir vistaverum vífa í bókinni A Room of One´s Own, og í bók Málfríðar Einarsdóttir Samastaður í tilverunni, að ónefndri The Book of the City of Ladies eftir heimspekinginn Christine de Pizan (f. 1364-d. 1430), en titill þessarar greinar er bein vísun í þá bók Pizan. Um bók Pizan og hlut kvenna í hinni karllægu sögu fjallar Erla Hulda Halldórsdóttir í grein hér á Hugrás. The Book of the City of Ladies sem er einn af hornsteinum jafnréttisbaráttu kvenna, skapaði táknrænt rými fyrir konur í sögunni. Bók er hverfist um byggingu á borg fyrir konur, til að verjast tómlæti og óréttmætum frásögnum karla. Borgin, bókin The Book of the City of Ladies, var reist af miðaldakonu, úr múrsteinum sem hver og einn skyldi standa fyrir konu. Nálega sex hundruð árum síðar kom Anna Sigurðardóttir á fót íslenskri útgáfu af slíkri borg kvenna, sem var Kvennasögusafn Íslands. Borg reist á grunni kvennaheimilda.
Kvennasögusafn Íslands var fyrst til húsa á heimili Önnu í Reykjavík, Hjarðarhaga 26. Slík „heimatilbúin“ tilhögun var svo sem ekki ný af nálinni í kvennamálum. Sagan sýnir okkur nefnilega að konur hafa löngum hýst starfsemi í þágu kvenna inn á eigin heimilum, skapað almannasvið innan einkasviðsins ef svo má að orði komast. Sem dæmi má nefna að mæðgurnar Bríet Bjarnhéðinsdóttir og Laufey Valdimarsdóttur notuðu heimili sitt að Þingholtsstræti 18 undir margskonar starfsemi í tengslum við hagsmunagæslu fyrir íslenskar konur á fyrri hluta 20. aldar s.s. undir starfsemi Mæðrastyrksnefndar. Þarna fetaði Anna Sigurðardóttir troðnar slóðir kvenna er unnið hafa að bættum hag kvenna í; house of our own. Í kjölfar áralangrar uppbyggingu Önnu var þeirri ritborg kvenna fundinn staður í Þjóðarbókhlöðunni, vistarverur íslenskra vífa voru tryggðar.
„Kvennasögusafninu er bæði ætlað að hvetja til og efla rannsóknir í kvennasögu. Óhætt er að segja að það hafi safnið gert frá upphafi, bæði með heimildum sínum og ekki síst tilvist sinni“ (Erla Hulda Halldórsdóttir, 1997).
Umfjöllun þessi um varðveislu á röddum íslenskra kvenna endar á málefnum dagsins í dag; rituðum samtímaheimildum #Metoo atburðarsagna kvenna. Sá nútími vitnar um þarft frelsi í ritaðri tjáningu hjá konum fyrir tilstilli veraldarvefsins. Öllu skiptir að þær frásagnir lendi ekki í glatkistu rafrænna frásagna og því þarf með ráðum og dug að tryggja söfnun og varðveislu á þessum frásögnum sem miðla reynsluheimi kvenna. Gott dæmi um slíkt starf er umrædd vinna á vegum Kvennasögusafns Íslands sem Rakel Adolphsdóttir sagnfræðingur og forstýra þess safns setti af stað og leiðir:
Kvennasögusafn vill varðveita #metoo sögurnar sem eru að koma fram á Íslandi þessa daganna. Ef þú eða þinn hópur vill afhenda þína eða ykkar sögu þá er velkomið að hafa samband. kvennasogusafn@landsbokasafn.is / 525 5779
Megi kvennaborgin á fyrstu hæðinni stækka
samhliða vaxandi tjáningarfrelsi kvenna á Íslandi.
Megi raddrými kvenna
aukast með hverjum deginum.
Megi #Metoo atburðarsögur kvenna
rata í Kvennasögusafn Íslands.
Heimildir:
- Erla Hulda Halldórsdóttir. „Anna Sigurðardóttir og Kvennasögusafn Íslands“. Ritmennt 2, Ársrit Landsbókasafns Íslands – Háskólabókasafns 1997.
- Christine de Pizan. The Book of the City of Ladies. London: Penguin Books, 1999.
- Dalrún J. Eygerðardóttir. „Nútímasagnadansinn #Metoo“, Hugrás. Vefrit Hugvísindasviðs, birt 2. janúar 2018, sjá: https://hugras.is/2018/01/nutimasagnadansinn-metoo/
- Helga Kress. „Anna Sigurðardóttir“. Morgunblaðið 11. janúar 1996.
- Helga Kress. Stúlka: Ljóð eftir íslenskar konur. Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, 1997.
- Sigríður Th. Erlendsdóttir. Anna Sigurðardóttir 5. desember 1908 – 3. janúar 1996. Saga 34 (1996).
- Sigríður Th. Erlendsdóttir. Anna Sigurðardóttir. Andvari 125 (2000).
- Vésteinn Ólason. Sagnadansar. Reykjavík: Rannsóknastofnun í bókmenntafræði: Menningarsjóður, 1979.
Myndefni: Dalrún J. Eygerðardóttir (blönduð tækni: Pennateikningar/tölvugrafík).
Um höfundinn
[fblike]
Deila