Bálköstur hégómans

Rósa Ásgeirsdóttir fór í Bíó Paradís þar sem hún sá The Square. Hún gaf engar stjörnur.

Í upphafi The Square (2017) má sjá fjölmenni ganga um götur Stokkhólms. Fólkið virðist streyma um göturnar, flest í sömu átt, flest í einsleitum fötum. Í mannhafinu miðju stendur sjálfboðaliði fyrir mannúðarsamtök einsamall og kyrr, líkt og öldubrjótur, og spyr vegfarendur hvort þeir vilji bjarga mannslífum. Trekk í trekk er viðkomandi neitað kurteisislega og ósjaldan er hann ekki virtur viðlits. Í fjarska heyrist öskur og nokkrir líta við en enginn hægir verulega á sér. Aftur heyrist öskur og kallað er eftir hjálp og nú líta fleiri við en enginn staldrar við nema í augnablik. Enn aftur heyrist ópið og nú stoppa nánast allir og reyna að átta sig á hvað sé í gangi. Kona kemur hlaupandi, örvingluð, og öskrar eftir hjálp. Það er að koma maður sem ætlar að drepa hana, hrópar hún. Hún hleypur í átt að Christian (Claes Bang), aðalpersónu myndarinnar, og hann getur ekki annað en brugðist við. Fyrst lítur hann þó á næsta mann og með nær mállausum samskiptum biðlar hann til hans um hjálp. Saman slá þessir tveir karlmenn upp eins konar skjaldborg um dauðhrædda konuna og varna árásarmanninum um frekara aðgengi að henni. Þegar hrottinn hverfur á brott er Christian svo upp með sér að hann tekur ekki eftir því að konan lét sig einnig hverfa, og eftir að hafa kvatt hinn nýja vin tekur hann eftir því að búið er að stela öllu lauslegu af honum, þar á meðal síma og veski. Atburðurinn hafði verið sviðsettur og „riddaraskapur“ hans virkjaður í þeim eina tilgangi að hafa af honum fé. Mörg mikilvægustu þemu myndarinnar birtast í þessu upphafsatriði. Fjöldinn sem virðir mannúðarsjálfboðann að vettugi kallast á við þann mikla meirihluta vegfarenda sem er ekki reiðubúinn til að ljá ofsóttu konunni hjálparhönd. Grimmd er hljóðlega samþykkt af fjöldanum. Og sá sem þó er tilbúinn til að gera eitthvað reynist hafður að fífli, eftir að ljóst má vera að engum þykir meira til framtaks hans koma en honum sjálfum.

The Square (2017) eftir hinn sænska Ruben Östlund vann Gullpálmann fyrr á árinu, aðalverðlaunin á kvikmyndahátíðinni í Cannes. Östlund vakti mikla athygli með sinni síðustu kvikmynd, Turist (2014), sem bæði var tilnefnd til ýmissa verðlauna og hlaut önnur, m.a. Golden Globe og BAFTA verðlaun fyrir bestu erlendu mynd. Áðurnefnd aðalpersóna nýju myndarinnar, Christian, er hávaxinn, ljós í yfirlitum og ávallt vel til fara og myndi teljast „skandinavískur“ í útliti. Nafn hans kemur úr kristinni trú sem er ráðandi trúin í Svíþjóð. Hann er með öðrum orðum táknmynd þess sem valdið hefur í sænsku samfélagi. Hann hakar í alla forréttindakassana; vel efnaður, myndarlegur, gagnkynhneigður, hvítur, efri-/millistéttar karlmaður. Þó þessi lýsing sé kannski ekki óalgeng fyrir aðalpersónur í meginstraumsmyndum er ljóst að í The Square er slík persóna valin til umfjöllunar í þeim tilgangi að skoða stöðu hennar sérstaklega.

Christian starfar sem sýningarstjóri á Konunglega listasafninu í Stokkhólmi og er þar með afar háttsettur í norrænum – og alþjóðlegum – listaheimi og allt yfirbragð hans gefur til kynna að hann sé með hlutina á hreinu. Áhorfendur eru reyndar aldrei alveg sammála honum með það, en í blábyrjun sjáum við hann hálfpartinn klúðra sjónvarpsviðtali við sjónvarpskonuna Anne (Elisabeth Moss). Viðtalið snýst um inntak nútímalistviðburðar sem Christian hafði skipulagt fyrir hönd safnsins, en andspænis beinum spurningum um merkingu listagjörningsins verður sýningastjóranum svarafátt. Samskiptin við fjölmiðlakonuna eru í vissum skilningi upptaktur að umfjöllun myndarinnar um nútímalist. Röð atburða vindur svo fram er kollvarpa lífi Christians, en allir eiga atburðirnir það sameiginlegt, líkt og atriðið sem rætt er hér að ofan um konuna sem (ekki) varð fyrir árás, að tengjast samfélagslegum og siðferðilegum málefnum á einhvern hátt, sem og samfélagslærðri hegðun. Kvikmyndin er raunar fyrst og fremst háðsádeila á heim listar og sköpunar í fyrsta heims ríki sem rembist við að vera í fremstu röð og komast áfram í huglægum og akademískum málum en gleymir í leiðinni umhyggju og mannlegu eðli.

Kjarnast það öðru fremur í nýjasta verkefni Christians sem er að koma fyrir nýkeyptu listaverki sem ber heitið The Square. Þar er um að ræða verk sem skilgreinir afmarkaðan reit á torginu fyrir utan listasafnið sem friðlendi mannúðar. Innan marka reitsins er gert skilyrði um fullkomið jafnrétti og er fólk beðið um að sýna náungakærleik, og birtist þar klassísk þrá listamanna í gegnum tíðina um að verk þeirra hafi áhrif á gang lífsins. Fátt í myndinni gefur þó til kynna að ímyndað rými sem þetta sé flytjanlegt úr öryggi og einangrun listasafnsins út í raunveruleikann.

The Square vísar ítrekað í fyrirbæri sem virðist vera á allra vörum á síðustu árum. Pólitísk rétthugsun (e. political correctness) er ýmist álitið eitur eða meðal nútímasamfélags, eftir því hvern er spurt, og getur sú deila skapað svo mikla ringulreið að meira er rætt um fyrirbærið sjálft en þá galla samfélagsins sem því er ætlað að bæta úr. The Square túlkar þessa hringiðu samfélagsins með tökustíl þar sem nokkur skot snúast heilu hringina þannig að áhorfandi veit ekki lengur hvernig hann snýr og skapar jafnvel ógleðistilfinningu.

Ýmsar senur fjalla um pólitíska rétthugsun með beinum hætti og má þar nefna blaðamannafundinn sem stjórn listasafnsins boðar til í kjölfar þess að kynningarmyndband á vegum safnsins er harðlega gagnrýnt. Í myndbandinu, sem er ætlað að kynna áðurnefnt titilverk myndarinnar, The Square, gefur að líta litla ljóshærða stúlku í betlaraklæðum stíga inn í reitinn. Skeiðklukka fer af stað og telur niður frá tíu á meðan áhorfendur eru spurðir hvort þeir ætli að bregðast við. Að lokum er litla stúlkan sprengd í loft upp. Myndbandið er hvoru tveggja gagnrýnt fyrir ofbeldi og grófleika sem og að notast við sæta hvíta og ljóshærða sænska stelpu til að leika betlarabarnið. Betlarar eru fjölmennir á götum Stokkhólms, nokkuð sem sýnt er í framrás myndarinnar, en nær án undantekninga eru þeir innflytjendur eða flóttamenn og dekkri á þelið en hinn „venjulegi“ Svíi. Í allri umræðunni sem blossar upp útaf myndbandinu eru betlararnir sjálfir hins vegar og vandamálin sem þeir holdklæða hundsuð. Ekki er nóg með að ekkert sé gert til að bæta stöðu þeirra, þeir koma umræðunni varla við. Á blaðamannafundinum lýsir Christian yfir ábyrgð á myndbandinu og biðst afsökunar á birtingu þess. Viðbrögð viðstaddra eru ýmist reiði yfir innihaldi myndbandsins eða yfir afsökunarbeiðninni. Einn blaðamannanna segir að með því að draga auglýsinguna til baka sé verið að hefta tjáningarfrelsi listamanna. Safnið er gagnrýnt fyrir að birta myndbandið en einnig gagnrýnt fyrir að draga það til baka.

Mannlegt eðli er í brennidepli í öðru listaverki sem Christian ber ábyrgð á og birtist þar í senn dýrsleg hegðun mannsins og tilhneiging hans til að láta eftir sjálfsbjargarhvöt sinni. Verkið er sköpun listamannsins Olegs en hluta þess vindur fram í formi gjörnings. Þar læst Oleg vera mannapi og „verkið“ er flutt í veislu sem haldin er af safninu þar sem hann gengur um ógnandi og ræðst á nokkra gestina. Þeim er tilkynnt í byrjun verksins að betra sé að bregðast ekki við ófriðlegum tilburðum listamannsins og láta lítið fyrir sér fara. Þá muni dýrið, hafandi lokið sér af, færa sig yfir á næstu bráð. Þetta gengur nokkurn veginn eftir og meirihlutinn í veislunni situr kyrr og hljóðlaus. Nokkrir láta þó ekki yfir sig ganga og rjúka út en gjörningum er þó leyft að halda áfram. Þegar „mannapinn“ ræðst að lokum á konu er þó sem nú sé of langt gengið. Hún biður hún um hjálp, fyrst rólega en svo af meiri krafti en enginn kemur henni til aðstoðar. Konan reynir að ganga í burtu en er þá haldið niðri af Oleg, sem leggst ofan á hana og byrjar að afklæða. Atriðið er það óþægilegasta og lengsta í myndinni fyrir áhorfendur sem horfa á sal af aðgerðarlausu fólki fylgjast með konu í neyð. Áhorfendur í bíósal verða að veislugestum og veislugestir verða að áhorfendum og enginn gerir neitt. Það er að segja, enginn gerir neitt fyrr en það er löngu orðið of seint, og þá hefur þessi virðulegi hópur listneytenda umbreyst í trylltan múg, sem ræðst að listamanninum líkt og rífa eigi hann á hol. Fyrst einn, svo tveir og loks allir. Allir eru orðnir að öpum.

[fblike]