Siðferðileg mörk – hvar eru þau?

Hvaða umboð og rétt hefur skáldsagnahöfundur til að hefja sig yfir almennt siðferði í því sem hann skrifar? Svarið við því er trúlega að hann hefur engan rétt til þess annan en eigið málfrelsi og réttinn til að lýsa heiminum eins og hann sér hann. Ekki eins og hann er. Þetta kom fram í máli Dagnýjar Kristjánsdóttur á hádegisspjalli undir yfirskriftinni „Er allt leyfilegt í listum?“ Hugrás birtir erindi sem þar voru flutt af því tilefni að undanfarin ár hafa mörkin milli veruleika og skáldskapar orðið æ óljósari í listalífi landsmanna.

Undanfarin ár hafa aftur og aftur gosið upp deilur um það hvar mörkin liggi milli friðhelgi einkalífsins annars vegar og frelsis listamanna til að nota það sem þeim sýnist úr umhverfinu til að skapa verk sín hins vegar. Þessar deilur verða gjarnan mjög heitar og persónulegar og því full ástæða til að reyna að ná áttum og hugleiða hvað sé í gangi. Eitt er víst og það er að sams konar umræða fer fram alls staðar í hinum vestræna heimi. Lítum til nágrannalandanna:

Eftir lætin og málaferlin í Noregi kringum bækur Karls Ove Knausgård og blaðaskrifin um skilnað hans og skáldsögu konunnar hans fyrrverandi o.s.frv. héldu sumir Norðmenn og Svíar að tilraunin með sjálfssöguna/sannsöguna hefði verið tekin út í slíkar öfgar að nú væri þessum kafla lokið í norskri bókmenntasögu.

Ingunn Økland, aðalgagnrýnandi Aftenposten, sagðist hafa haldið það en í grein í blaðinu 24 september síðastliðnum sem hét „Litteraturen er på villspor“ (Bókmenntir á villigötum) segir hún: „Höfundarnir velta sér upp úr sjálfsævisögulegum fjölskylduátökum. Það fæðir af sér vafasamar bókmenntir og víkjandi bókmenntagagnrýni.“ Og hún heldur áfram og segir: „Bókmenntir hafa alltaf nærst á sögum lifandi fólks. Þannig hefur það alltaf verið. Samt erum við þessa dagana að slá ný met í norskum fagurbókmenntum. Það er orðið íþrótt að „segja allt“ um auðþekkjanlegar persónur. Djörf notkun á „lifandi módelum“ er næstum orðin fastur liður í hinu fagurfræðilega prógrammi svokallaðra „veruleikabókmennta““.

Til er orðin ný tegund af bókmenntum, samningurinn milli höfundar og lesenda er ekki lengur einfaldur eins og í skáldsögu, heldur tvöfaldur

Við þetta má bæta að höfundarnir nota oft sögumann sem heitir sama nafni og þeir sjálfir.  Gagnrýnendur vita ekki alveg hvernig á að bregðast við þessu. Höfundar þessara sjálf-sagna fara í persónuleg viðtöl við alla fjölmiðla og tala um sjálfa sig og það hvernig þeir tengist efninu og hvort á gagnrýnandinn að tala um verkið sem sjálfsævisögu sem sé sönn eða skáldsögu sem sé tilbúningur? Þetta er frekar mótsagnakennt en „rétta“ svarið er að verkið sé hvort tveggja og það sé til vitnis um að til sé orðin ný tegund af bókmenntum, samningurinn milli höfundar og lesenda er ekki lengur einfaldur eins og í skáldsögu, heldur tvöfaldur, tvær bókmenntagreinar hafa runnið saman í eina sem er kölluð sjálfssögur eða sannsögur eða æviskrif eða skáldævisögur.

Ingunn Økland vill skera úr um hvort bækur séu ævisögur eða skáldskapur. Hún og aðrir saka höfundana um hræsni og segja að þeir leiki tveimur skjöldum, séu  persónulegir í kynningu bókanna og tali óhikað um sjálfsævisögulegt upphaf þeirra en ópersónulegir þegar hin „lifandi módel“ bregðast illa við og stefna þeim fyrir ærumeiðingar, þá segja þeir að bókin sé skáldsaga og allt í henni sé tilbúið.  Og listin verði að vera frjáls. Ég tek hér tvö dæmi um umræðu sem geisaði í öllum dagblöðum Noregs í september, október og nóvember síðast liðnum.

Ingunn Økland og aðrir saka höfundana um hræsni og segja að þeir leiki tveimur skjöldum.

Vigdis Hjort er áhugaverður höfundur sem mjög oft notar „eigin persónu“ sem sögumann í skáldsögum sínum, bæði ljóst og leynt. Hún hefur oft verið ögrandi og umdeild. Í nýjustu bók sinni Arv og miljö (Arfur og umhverfi) notar hún sögumann sem heitir Bergljót og er miðaldra kona sem þarf að gera upp gömul mál við nánustu fjölskyldu. Hún hefur verið í sálgreiningu og fengið aftur minningar um sifjaspell sem hún varð fyrir af hálfu föðurins þegar hún var 5-7 ára gömul. Þetta hefur mótað allt hennar líf en hún vissi ekki hvaðan kvöl hennar kom.

Bókin hefur fengið afar góða dóma, bæði gagnrýnenda og hrifinna lesenda. Líka Ingunnar Økland sem hefur þó efasemdir um hana og segir að ef Vigdís Hjort sé að nota eigið líf og bókin sé ævisöguleg hafi faðirinn drýgt glæp og fyrir það hefði átt að ákæra hann, dæma og fordæma minningu hans. Sé þetta hins vegar skáldskapur beri bókin fram ásakanir á saklausan mann og í annarri grein eltir gagnrýnandinn upplýsingar í bókinni til að sýna að hún lýsi raunverulegri jarðarför föður Vigdísar og sé meiri veruleiki en bókmenntir.

Vigdís Hjort svaraði þessari gagnrýni og sagði að Aftenposten vildi ekki láta segja neitt ljótt um penar fjölskyldur í vesturbænum og þar með er hún eiginlega búin að staðfesta að bókin fjalli um hana og fjölskyldu hennar.

Þetta fyrra dæmi sýnir vel „ómöguleika“ umræðunnar og þó erum við að tala um bók þar sem höfundurinn gerir sér það ómak að velja söguhetju annað nafn og fjarlægja efnið sjálfri sér amk hvað það varðar. Það gerist ekki í hinu dæminu sem nú verður vikið að.

Þær bækur sem best seljast og mesta athygli og umtal hafa hlotið eru skáldsögur frægs fólks sem lýsir ástum sínum og annarra, örlögum og mótlæti eins og veikindum í smáatriðum en kallar það skáldsögur. Geir Gulliksen, er þekktur rithöfundur og forlagsmaður sem hefur komið við sögu margra ungra höfunda í Noregi, m.a. Karls Ove Knausgaard. Geir Gulliksen skrifaði bók um skilnað sinn, Historien om et ekteskap (Sagan af hjónabandi) sem kom út í fyrra.

Fyrrverandi kona hans, Marianne Bang Hansen skrifaði grein 19.október undir yfirskriftinni: „Jeg var gift med en forfatter. Det finnes ingen etikk som beskytter mitt privatliv.“ (Ég var gift rithöfundi. Það er engin siðfræði til sem verndar einkalíf mitt.“)

Hún segir að það svíði undan því að líf hennar í einkalegustu smáatriðum sé notað og persóna hennar túlkuð og toguð í formi bókarpersónu

Hún segir að það svíði undan því að líf hennar í einkalegustu smáatriðum sé notað og persóna hennar túlkuð og toguð í formi bókarpersónu sem allir vinir þeirra hjóna og kunningjar þekki nú í útgáfu Geirs. Hún geti ekki mótmælt þessu, þá sé hún að segja að þetta sé lýsing á sér – og henni sé gert að láta þetta yfir sig ganga. Það vilji hún ekki. Hún er sjálf sérhæfður sálfræðingur og segir að um sitt fag gildi strangar siðareglur um meðferð persónulegra upplýsinga og hún spyr með hvaða rétti bókmenntirnar geti hafið sig yfir allan persónurétt og virðingu fyrir einkamálum annarra þekkjanlegra persóna?

Réttur listamannsins/höfundarins er rómantísk hugmynd sem byggir á því að höfundurinn hafi sérstakt innsæi komið frá guði og/eða sé gæddur einstöku næmi og hugrekki og skyldu til að segja sannleikann um samfélagið.

Og þetta er mjög mikilvægt. Réttur listamannsins/höfundarins er rómantísk hugmynd sem byggir á því að höfundurinn hafi sérstakt innsæi komið frá guði og/eða sé gæddur einstöku næmi og hugrekki og skyldu til að segja sannleikann um samfélagið. Þetta hlutverk höfundarins hefur lengi verið dregið í efa – það féll, segir danski bókmenntafræðingurinn Jon Helt Haarder með pólitíseringu höfundanna á sjöunda áratugnum (Jon Helt Haarder, Performativ biografisme, 2014) og sannfæringunni um að öll lýsing og túlkun á veruleikanum væri stéttbundin og hagsmunatengd. Þar byrjuðu líka tengslin milli hins persónulega og pólitíska að falla „gerum hið persónulega pólitískt“ sögðu femínistarnir og vildu að konur færu fram í bókmenntum og listum og vitnuðu um heimilisofbeldi og kúgun og drægju frá gluggunum svo að allir gætu séð hvað fram fór í húsinu.

Í dag sjáum við að höfundar og höfundavirkni bókmenntanna er komið afar langt frá hinum útvöldu boðberum sannleikans.

Síðan hafa komið margar kollsteypur og í dag sjáum við að höfundar og höfundavirkni bókmenntanna eru komin afar langt frá hinum útvöldu boðberum sannleikans. Æ færri vilja lesa verk annarra en fleiri skrifa um það sem þeir lásu eða sáu, skapa sjálfir og vefengja sköpun þeirra sem fyrstir sögðu eitthvað með annarri og betri sögu. Fólk skrifar í hópum og notar netið til þess. Höfundarhugtakið hefur sem sagt breyst í grundvallaratriðum eins og Alda Björk Valdimarsdóttir fjallaði um í doktorsritgerð sinni: „Ég hef lesið margar Jönur“: Höfundarvirkni Jane Austen í þremur kvennagreinum samtímans“ (2014).

Hvaða umboð og rétt hefur þá höfundur einnar skáldsögu til að hefja sig yfir almennt siðferði í því sem hann skrifar?

Svarið við því er trúlega að hann hefur engan rétt til þess annan en eigið málfrelsi og réttinn til að lýsa heiminum eins og hann sér hann. Ekki eins og hann er. Því það getur hann ekki fremur en aðrir sem þurfa að nota tungumálið til að lýsa því sem þeir sjá. Hugtakið „veruleika-bókmenntir“ sem Norðmenn nota er nýtt,  smíðað eins og veruleika-sjónvarp en þannig sjónvarp gefur sig út fyrir að fylgja völdum persónum í raunverulegu lífi þeirra við raunverulegar aðstæður. Flestir vita nú orðið að þessum þáttum er leikstýrt, þeir eru mótaðir á flókinn hátt og hvað sem þeir eru er það allt annað en veruleiki. Og þetta felst líka í mimesis skilgreiningu Platos – hinn „raunverulegi heimur“ í skáldverki er alltaf túlkaður, alltaf ummyndun og úrvinnsla.

Það er ekki hægt að setja reglur sem kveða á um hvað sé siðrænt og hvað sé ósiðlegt í skáldskap, hvað beri að leyfa og hvað beri að banna.

Það er ekki hægt að setja reglur sem kveða á um hvað sé siðrænt og hvað sé ósiðlegt í skáldskap, hvað beri að leyfa og hvað beri að banna. Á því yrði enginn endir og ekki viljum við bera okkur saman við þau ríki sem hafa stundað og stunda ritskoðun.  Það má líka vel rökstyðja að hlutverk bókmenntanna sé einmitt að fara inn á svið sem ekki megi fara inn á – lýsa þekkingu og tilfinningum sem enginn hefur aðgang að nema sá sem skrifar þegar hann skrifar. Eina skyldan sem höfundur þarf að axla er að búa til listaverk og sjaldan tekst mönnum það ef þeir eru í haturs- eða hefndarhug.

Listamannshlutverkið losar engan undan þeirri skyldu að vera siðræn manneskja í samskiptum við annað fólk, eða svo vitnað sé í Fegurð himinsins eftir Halldór Laxness þar sem ekkjan á Eyri segir við Ólaf Kárason: „Ég spurði sjálfa mig: til hvers eru þá falleg kvæði ef skáldin eru vondir menn?“

Erindi þetta var fyrst flutt á opnum hádegisfundi í Háskóla Íslands undir yfirskriftinni Er allt leyfilegt í listum? – hádegisspjall um siðferði í listum þann 20. janúar 2017. Hér fyrir neðan má sjá upptöku frá fundinum.

[fblike]