Þegar barnæskan er vígvöllur

„Aldrei á ævi minni hefur mín verið gætt jafn vel og í þessu stríði. Óvinir eru óvinir og vinir eru vinir. Það er ekki um neina ömurlega samblöndun að ræða“ (64).

Anne-Catherine Riebnitzsky
Krakkaskrattar
þýð. Ísak Harðarson
JPV, 2015

Krakkaskrattar segir frá danskri fjölskyldu sem stendur frammi fyrir veikindum í fjölskyldunni. Yngsta systirin Marie liggur inni á geðdeild vegna sjálfsmorðstilraunar og systkini hennar þrjú koma saman til þess að styðja hana og glíma um leið við grimma drauga fortíðar.

Elsta systirin, Lisa, segir söguna á leið heim frá herþjónustu í Afganistan. Þar hafa hún og elsti bróðirinn Ivan gegnt störfum um hríð, á meðan yngri systirin Marie nemur píanó og yngsti bróðirinn Peter stundar áhættuíþróttir.
Það flettist ofan af fjölskyldusögunni við undirspil huggandi tónlistar sem skapar mótvægi við harðneskjulegt uppeldi þeirra:

„Þess í stað heyri ég Beethoven þruma yfir vaxandi heyrnarleysi sínu […] Útvarpið tengir mig við annað fólk. Það er líflínan mín, naflastrengurinn sem festir mig við umheiminn“ (106).

Ofbeldi, vanmáttur og vanræksla markar líf þessara fjögurra barna

Ofbeldi, vanmáttur og vanræksla markar líf þessara fjögurra barna, sem mega ekki sýna minnstu veikleikamerki út á við. Faðir þeirra stjórnar heimilinu með harðri hendi á meðan móðir þeirra stíar þeim í sundur með því að spila á tilfinningar þeirra. Með tímanum vaxa systkinin í sundur og ber hvert þeirra sinn kross sem setur blett á alla ævi þeirra.

Ivan og Lisa finna öryggi sitt í hernum, þar sem baráttan er skýr og óvinurinn augljós. Átökin eru heiðarleg. Marie sökkvir sér í tónlistina en Peter stundar lífshættulegar íþróttir sem gera hann að lokum örkumla.

Móðir þeirra arfleiðir börnin að sínum eigin fjölskylduharmleik

Móðir þeirra reynist vera hin leynda ógn í barnæskunni sem brýtur þau niður á hátt sem faðir þeirra er ófær um. Ofbeldi föðurins er beinskeytt og uppi á borðinu, svo börnin geta að lokum sameinast gegn því og notið stuðnings hvers annars. Móðirin beitir hins vegar tilfinningakúgun og sáir fræjum efa í hjarta barnanna. Tilfinningar Lisu eru í forgrunni, enda sögumaður verksins. Segir hún meðal annars frá því hvernig móðir hennar lætur hana ráða því, barnunga, hvort hún eigi að skilja við föður Lisu eður ei. Lisa óttast hvað muni gerast við skilnað og neitar, en það reynist ákvörðun sem hún sér ætíð eftir og finnst hún bera alla ábyrgð á. Sálfræðingur Marie, sem talar við Lisu til þess að skilja fjölskyldusöguna, áttar sig samstundis á hinu sjúka fjölskyldumynstri og óheilbrigðum samskiptum móðurinnar og styður því við Lisu ekki síður en systur hennar. Hann hjálpar henni að sjá hvernig móðir þeirra arfleiðir börnin að sínum eigin fjölskylduharmleik. Sem barn var hún afskaplega illa vanrækt og móðir hennar, amma barnanna, segir henni átta ára að hún væri betur komin undir grænni torfu. Seinna notar hún sömu orð til að svívirða Lisu og móðir hennar notaði til að svívirða hana. Ofbeldið er þó aldrei blátt áfram, hún skrifar þessi orð í rykið á kommóðu Lisu þegar hún hefur ekki tekið nógu vel til og setur á herðar hennar ýmiss konar ábyrgð sem barnið Lisa á ekkert með að taka á sig. Sem fullorðin kona skilur Lisa þó ofbeldi móður sinnar og ber mikla biturð til konunnar sem ól hana upp:

„Það skal enginn segja mér að mamma hafi ekki vitað hvað hún var að gera. Hún hefur ekki sjálfkrafa réttinn sín megin. Það að hún var þunglynd og sjúk leysir hana ekki undan ábyrgð á öllum þeim skaða sem hún hefur valdið. Fjögur börn. Eða tvö. Hefði það verið öðruvísi ef aðeins eitt barn hefði beðið skaða? Væri það frekar í lagi?“ (178).

Það er mamma sem er sólin – og við erum öll orðin blind af því að stara á hana

Eftir því sem líður á verkið losnar um tilfinningahnúta Lisu og leiðir systkinanna liggja saman á ný. Að lokum enda þau öll undir sama þaki, berskjölduð gagnvart tilfinningum sínum og hvort öðru. Þau leggja niður vopnin og ná saman í einlægni. Verkið endar með uppgjöri þeirra; fortíðin er jafn sár, móðir þeirra er þeim enn jafn ógnandi en hún getur ekki lengur stíað þeim í sundur. Sameinuð á ný styðja systkinin hvert annað í átt að tilveru sem einkennist af hlýju og kærleik og gróandi sárum: „Það er mamma sem er sólin – og við erum öll orðin blind af því að stara á hana […] hvert á sinn hátt“ (367).

Krakkaskrattar er verk mikillar sorgar og djúprar einsemdar, drifin áfram af neista vonar. Umgjörð sögunnar sjálfrar, frásögn Lisu í flugvélinni og tilfinningar hennar til sessunautar síns, nær aldrei sömu hæðum og fjölskyldufrásögnin sjálf. Frekar er sú saga farvegur sem fortíð Lisu og systkina hennar rennur í gegnum. Sú saga nístir hins vegar lesandann inn að beini, enda aldrei auðvelt að lesa um upplifanir sem slíkar, sannar eða skáldaðar. Ofbeldi foreldra sem er slíkt að börnin upplifa sig öruggari í raunverulegu stríði getur ekki annað en hreyft við hverjum þeim sem leggur í að lesa um slíkt. Verkið vann bæði Dönsku bóksalaverðlaunin og Skáldsagnaverðlaun Politiken og er vel að þeim verðlaunum komin. Þjáning systkininna, hefnd þeirra og uppgjör er erfið saga en vel þess virði, þeim sem hugnast að leggja í það ferðalag sem verkið býður lesandanum upp á.

[fblike]