„Þeim var ekki skapað nema skilja“

Ungfrú Ísland (íris Tanja Flygenring) heitir Hekla. Hún fæðist og elst upp í íslenskri sveit hjá fullorðnum foreldrum. Bóndinn faðir hennar ( Valur Freyr Einarsson), er einlægur aðdáandi miðaldabókmennta og þekkir náttúruna eins og handarbakið á sér, einkum eldfjöllin sem eru hans líf og yndi. Hann hefur kennt dóttur sinni að elska náttúruna og þau eru náin. Samt vill hún fara til Reykjavíkur, skrifa bækur og sjá heiminn. Hún kemur til Reykjavíkur árið 1963 og ekki laust við að maður muni bæjarmyndina sem lýst er. 

Hekla vill sjá heiminn og til að fjármagna þann draum  vinnur hún sem gengilbeina á Hótel Borg. Ekki kemur til greina að hún sláist í hóp annarra rithöfunda, eins og  strákanna sem sitja á Mokka alla daga í reykskýi,  ræða um bókmenntir, lesa ljóð og skjalla hver annan. Fáar konur eru teknar inn í þennan hóp, hann er frátekinn fyrir snillinga og gáfumenn. „Kvenskáldin“ vita líka að verk þeirra verða ekki tekin til útgáfu. Það er alltaf eitthvað ómögulegt við þau að mati útgefenda. En á þessum tíma voru komnir brestir í varnarmúra bókmenntakarlveldisins. Ásta Sigurðardóttir var helgimyndabrjótur, bæði sem rithöfundur og lífskúnstner og fáir neituðu snilld Svövu Jakobs og Jakobínu Sigurðardóttur, eða ljóðskáldanna Vilborgar Dagbjartsdóttur og Nínu Bjarkar Árnadóttur,svo nokkrar séu nefndar.  Vinkonu Heklu,  Ísey (Birna Pétursdóttur) dreymir líka um að fá að njóta listrænna hæfileika sinna. Hún yrkir á laun og þær vinkonurnar styðja hvor aðra. 

Hekla eignast vin í borginni, bókavörðinn Starkað (Hjörtur Jóhann Jónsson), sem er skáld í vonum. Hann fer með hana í heimsókn í sveitina sína  til að sýna hana. Móðir hans Steinþóra (Sólveig Arnarsdóttir) byrjar hæversklega setningar sem sonurinn tekur að sér að botna fyrir hana. Þetta stereo-samtal er minnisstætt.   Starkaður og Hekla verða par en Hekla elskar hann ekki, ást hennar er bundin  fallegasta stráknum í Dölunum, sem er Jón John (Fannar Arnarson), æskuvinur hennar, æskuást og sálufélagi. Einu meinbugirnir á sambandi þeirra eru þeir að hann er samkynhneigður  og girnist ekki konur. Hann vildi frekar vera kona.  Tilvist homma og lesbía var hvorki óþekkt né með öllu falin í Reykjavík stríðs- og eftirstríðsáranna  en auðveld var hún ekki. Jón John er þungt haldinn af sjálfsfyrirlitningu og pínist yfir því að geta ekki endurgoldið þrár Heklu.  

Auður Ava Ólafsdóttir er uppáhaldshöfundurinn minn og Ungfrú Ísland er sú bók hennar sem hefur snortið mig hvað dýpst. Í upphafi sýningarinnar í Borgarleikhúsinu leist mér miðlungi vel  á leikgerðina, fannst textinn of bóklegur á sviðinu en leikararnir voru fljótir að taka hann yfir og gera karakterana að sínum.  Sviðsmyndin var vel hugsuð, ungt fátækt alþýðufólk á mölinni bjó í kjöllurum og á hanabjálkaloftum á þessum tímum og hlaup Heklu upp og niður stigana til Jóns Johns eða Starkaðs bókavarðar voru hliðstæða við stöðugar göngur Íseyjar um götur bæjarins með ungbörn í vagni.

Hekla elskar aðeins Jón John og hann hana en það eru platónskar ástir. Saman flytja þau á suðrænar slóðir og gifta sig þar. Þetta hjónaband minnir á riddaraástir miðaldanna eins og í sögunni af Tristran og Isolde, sem elskast því heitar sem ást þeirra verður ógæfulegri og forboðnari. Þau þrá bæði hið ómögulega. Draumur Heklu er að þau Jón John geti sameinast í ást og friði eins og „venjuleg hjón“ en  það er ekki aðeins blekking hennar heldur hans líka. Hann er haldinn mikilli  sektarkennd  yfir því að geta ekki gefið henni það kynlíf og barn sem hann gefur sér að hún þrái – en okkur grunar að hún vilji heldur aðstöðu til að skrifa. Sektarkennd Jóns Johns fær hann til að setja Heklu á stöðugt hærri stall og engin góð leið er út úr þessari sjálfheldu.

Hekla  tekur af skarið, rýfur þessa óhamingjusömu sambúð, gefur hinum svikna meðaljóni, Starkaði bókaverði, handritið að nýju bókinni sinni sem hún veit að er listaverk. Hann þiggur það en undirstrikar að bókin verði þá sín bók. Þessi  bók hefði getað orðið lykill Heklu að bókmenntaheiminum  en „nú man hún ekki lengur það kvæði“ eins og Þormóður Kolbrúnarskáld í Gerplu sagði forðum tíð.

Dagný Kristjánsdóttir, prófessor emeríta í íslenskum nútímabókmenntum við Háskóla Íslands.