Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Um kynseginleika í íslenskum skáldsögum
Bókmenntir hafa frá upphafi fjallað um fjölbreytileika kyns og kynvitundar en það var ekki fyrr en nýlega að eiginlegar kynsegin persónur tóku að birtast í íslenskum skáldsögum. Hér á eftir verður fjallað um sex slíkar bækur, sem allar komu út á síðustu fimm árum, en auk þeirra má nefna Hans Blævi (2018) eftir Eirík Örn Norðdahl. Þau orð og hugtök sem við notum í dag til að lýsa kynseginleika eru langflest nýyrði og áður en þau ruddu sér rúms í íslenskri tungu var erfiðara að fjalla um málefnið. Auknum sýnileika kynsegin fólks í samfélaginu mun þó vonandi fylgja aukinn sýnileiki í íslenskum skáldsögum.
Kynsegin persónur í aukahlutverkum
Skáldsagan Móðurhugur (2017) eftir Kára Tulinius er ein fyrsta íslenska bókin, ef ekki sú fyrsta, þar sem fornafnið hán er notað. Ein af aukapersónunum, Lionel, er kynsegin og notar fornafnið hán. Lítið kemur fram um hán annað en að háni var útskúfað úr samfélaginu þegar hán kom út úr skápnum. Lionel missti forræði yfir dóttur sinni fyrir að vera kynsegin og þrátt fyrir að vera með meistaragráður fær hán ekki að kenna og engar bækur útgefnar. Lionel býr ásamt ástmanni sínum Jerome í litlu húsi á afskekktum stað og virðist forðast samfélagið sem fordæmdi hán.
Í bók Ævars Þórs Benediktssonar Drengurinn með ljáinn (2022)er einnig aukapersóna sem er kynsegin og jafnframt er persónufornafn forsætisráðherra Íslands hán í Arnaldur Indriðason deyr (2021)eftir Braga Pál Sigurðarson. Persónur sem þessar, sem eru í litlum hlutverkum, virðast ekki skipta miklu máli í fyrstu en í raun eru þær mikilvægt skref í átt til þess að gera kynsegin fólk sýnilegra og festa fornafnið hán í sessi í íslenskri tungu.
Hér er hán, um hán, frá háni, til háns
Þekkingarleysi og fordóma gagnvart kynsegin fólki má einnig finna í íslenskum skáldsögum. Sem dæmi má nefna Að eilífu ástin (2018) eftir Fríðu Bonnie Andersen og Dauðabókina (2020)eftir Stefán Mána. Í fyrri bókinni segir persónan Sigga að í raun mætti segja að „Guð sé hán“ og að orðið hán þýði „eitthvað sem skilgreinir sig hvorki sem karl né konu“.[2] Þarna birtist sá algengi misskilningur að persónufornafnið hán sé nafnorð sem lýsi kynvitund. Sigga er trans kona sem vinnur á elliheimili og hefur reynt að upplýsa og fræða heimilisfólk um hvað það er að vera trans en þrátt fyrir það virðist hún ekki fullkomlega skilja hvernig nota eigi fornafnið hán.
Í Dauðabókinni leiðir morðmál rannsóknarlögreglumanninn Hörð Grímsson að trans málefnum. Hugmyndir hans um trans fólk einkennast af mikilli vanþekkingu og fordómum þar sem hann segir meðal annars um kynsegin fólk: „Það má ekki einu sinni flokka fólk eftir kynfærum lengur því sumir eru hvorki karl né kona heldur eitthvað sem heitir hán, hvað sem það nú er.“[3] Hér kemur aftur upp fyrrnefndur misskilningur þar sem Hörður notar fornafnið hán rangt. Hvergi í bókinni eru skoðanir Harðar og þær rangfærslur sem hann setur fram gagnrýndar eða vegið á móti þeim. Sérstaklega má tilgreina orðræðu hans um morðingja bókarinnar sem er trans einstaklingur. Hörður segir morðingjann hvorki vera konu né mann (morðinginn er þó samkvæmt lýsingum trans maður) og tengir það við andlegt ójafnvægi, afbrigðileika og verknað hans.[4] Eru þessar skaðlegu hugmyndir Harðar síðar staðfestar þar sem morðinginn er vistaður á réttargeðdeild.
Litli garðurinn
Skaðlegar umfjallanir líkt og í fyrrnefndum bókum eru sem betur fer fátíðar en dæmi um jákvæðari birtingarmynd fá finna í skáldsögunni Litli garðurinn (2020)eftir Láru Óskarsdóttur. Sagan gerist á tveimur tímabilum, á tíunda áratugnum og í samtímanum. Á fyrra tímabilinu fjallar sagan um Elínu og Stef, sem lesendur kynnast fyrst sem Stefano/Stefí. Stef kemur út sem kynsegin í bókinni en þegar Elín og Stef kynnast fyrst er Stef að hætta störfum hjá lögreglunni og að hefja feril sinn sem dragdrottning. Hán segir frá því hvernig hán hafi vitað frá unga aldri að hán hafi ekki fæðst í því kyni sem háni var ætlað:
Þegar ég var þriggja ára, byrjaði ég að klæða mig úr strákafötunum mínum og fara í kjóla sem frænka mín átti. Hún greiddi á mér hárið og setti í það spennur.[5]
Viðbrögð foreldranna við þessari hegðun voru neikvæð. Þau bönnuðu frænkunni að koma oftar í heimsókn, sendu Stef í strákabúðir og neyddu hán til að bæla kynvitund sína. Hán segist hafa viljað þóknast foreldrum sínum en nú séu þau bæði látin og því getur hán loksins lifað eins og hán vill.
Hingað til hefur Stef hvorki fundið sig sem karl eða konu en þó leikið bæði hlutverk sem Stefano og Stefí. Hán nýtir sér það að geta klætt sig í karlmannsföt og verið álitið karlmaður en klæðist aðallega kjólum heima hjá sér. Kvenlega hliðin kemur svo sterkt fram í draginu þar sem hán nýtur þess að vera mjög kvenlegt. Að lokum fær Stef þó nóg af því að leika þessar tvær manneskjur, karlmanninn Stefano og kvenmanninn Stefí. Þegar hán kemur út úr skápnum segir hán Elínu að hán hafi ákveðið að hætta að skilgreina sig eftir kynjatvíhyggjunni. Þá tekur hán upp nafnið Stef þar sem hin nöfnin eru tengd ákveðnum kynjum.
Þar sem saga Stefs gerist eins og áður segir á tíunda áratugnum voru þau orð sem við notum í dag ekki til, því notar hán sem dæmi ekki orðið kynsegin. Stef segist einnig vera sama um fornöfn en á þessum tíma hafði Stef ekki úr öðru að velja en hún eða hann þar sem hán hafði ekki enn verið búið til. Í þeim hluta sem gerist í samtímanum vísar Katrín, dóttir Elínar, þó til Stefs með fornafninu hán og má þar greina þessa þróun orðræðunnar beint. En eins og sálfræðingur Katrínar segir þegar hún spyr hvort það sé ekki sérstakt að Stef hafi skilgreint sig utan kynjatvíhyggjunnar í mörg ár, þá hefur kynsegin fólk alltaf verið til þó það hafi ekki verið til ákveðin orð um það fyrr en nýlega.
Saga Stef er mjög falleg og byggir að mestu leyti á gleði. Þrátt fyrir að þurfa að fela kyngervi sitt lengi vel endar saga háns á því að hán hefur fundið sig, er glatt og hefur meira að segja látið drauma sína rætast um að opna eigin dragklúbb og verða fræg dragdrottning. Sögur sem þessar, þar sem saga kynsegin persóna er sögð með mikilli virðingu og byggir ekki á fordómum heldur þeirri lífsgleði sem fylgir að geta verið man sjálft, eru gríðarlega mikilvægar. Vonandi munu þær bækur í framtíðinni sem fjalla um kynsegin persónur taka svona birtingarmyndir til fyrirmyndar.
Unnur Steina K. Karls, meistaranemi í almennri bókmenntafræði.
[1] Lilja Óskarsdóttir, Litli garðurinn, (Reykjavík: Lára Óskarsdóttir, 2020), bls. 171.
[2] Fríða Bonnie Andersen, Að eilífu ástin, (Reykjavík: Bjartur, 2018), bls. 204.
[3] Steinar Bragi, Dauðabókin, (Reykjavík: Sögur, 2020), bls. 205.
[4] Sama heimild, bls. 274.
[5] Lilja Óskarsdóttir, Litli garðurinn, (Reykjavík: Lára Óskarsdóttir, 2020), bls. 69.