Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Ég hef alltaf haft gaman af bókum og lesið mikið. Þetta áhugamál byrjaði snemma í barnæsku – í raun áður en ég man eftir mér – og hefur eflst með tímanum. Hingað til hef ég þó ekki getað komið auga á eina einustu trans persónu í barnabókum. Þetta breyttist nýlega eftir að ég ákvað að reyna að lesa allar íslenskar skáldsögur þar sem trans persónur koma við sögu en þessi pistill er sá fyrsti af þremur sem fjalla um það ævintýri. Það kom mér mjög á óvart að af þeim 20 bókum sem ég las fyrir þetta verkefni var rúmlega þriðjungur barnabækur og þær komu allar út á síðastliðnum þremur árum eða þar um bil.
„Stelpa sem fæddist óvart í strákalíkama“[1]
Hlutverk trans persóna í íslenskum barnabókum eru mismunandi. Í Herra Bóbó, Amelía og ættbrókin (2020) eftir Yrsu Sigurðardóttur og Drengurinn með ljáinn (2022) eftir Ævar Benediktsson eru hlutverkin smá. Í bók Yrsu er það Lovísa, vinkona eiganda Herra Bóbós, sem er trans en í bók Ævars er Pó, bekkjarsystkini aðalsögupersónunnar, kynsegin og notar fornafnið hán. Báðar persónur leika aukahlutverk í sögunum og transleiki þeirra er því ekki mikið til umfjöllunar. Þær eru engu að síður mikilvægar birtingarmyndir sem vinna að því að normalísera (e. normalise) tilveru trans persóna í barnabókmenntum.
Trans persónan í bókunum Hingað og ekki lengra! (2020) og Nú er nóg komið! (2021) eftir Hildi Knútsdóttur og Þórdísi Gísladóttur leikur stærra hlutverk. Geirlaug, ein af þremur vinkonum í vinkonuhóp aðalpersónunnar, hefur nýlega komið út sem trans líkt og útskýrt er í fyrri bókinni:
Geirlaug hefur ekki alltaf heitið Geirlaug, nafnið tók hún bara upp í júní, öll hin árin í lífi sínu, alveg fram að þessu, hefur hún nefnilega heitið Geir.[2]
Þó að Geirlaug sé ekki í brennidepli fá lesendur að skyggnast inn í líf hennar í gegnum aðalpersónuna. Í fyrri bókinni er sagt frá því hvernig hún kemur út úr skápnum fyrir skólafélögum sínum og í seinni bókinni, sem gerist nokkrum mánuðum síðar, fá lesendur að vita að Geirlaug er byrjuð að taka hormónablokkera.
„Einhverjir flissuðu, aðrir bentu“[3]
Skólaslit 2: Dauð viðvörun (2022)[4] eftir Ævar Þór Benediktsson og Bella gella krossari (2023) eftir Gunnar Helgason eru mjög ólíkar bækur en eiga það sameiginlegt að fjalla um trans börn og fordóma. Í bók Ævars kynnast lesendur Ragnari, trans dreng á unglingsaldri. Rifjað er upp þegar Ragnar kom út úr skápnum en þá varð hann fyrir fordómum og einelti bæði í skólanum og í gegnum samfélagsmiðla þar sem hann fékk send ljót skilaboð og hótanir. Foreldrar hans og skólinn gátu lítið gert til að hjálpa og það eina sem Ragnar gat gert var að hundsa skilaboðin. Það sem hjálpaði honum mest var að hann kynntist öðrum trans og hinsegin krökkum utan skólans og eignaðist þar nýja vini. Í hópi annarra trans og hinsegin barna getur Ragnar verið hann sjálfur án allra fordóma.
Persónurnar í Bellu gellu krossara berjast á virkari hátt gegn fordómum en þar eru aðstæður einnig aðrar. Stella, aðalpersóna bókarinnar, er sís og litar hárið á sér blátt og fær sér hring í nefið snemma í bókinni. Þegar hún fer næst út úr húsi gelta þrír strákar á hana, hlæja að henni og kalla hana trönsu. Stella skilur ekkert í fyrstu en eftir fleiri álíka atvik með sömu strákum áttar hún sig á aðstæðum og leitar aðstoðar hjá Vanessu, vinkonu sinni sem er trans. Vanessa útskýrir að strákarnir hafi líklega lært að gelta af TikTok og markmiðið sé að meiða og særa. Hún segir að þetta sé alvarlegt mál sem geti þróast út í ofbeldi sé það ekki stöðvað. Vanessa og vinir hennar hafa lent í því að vera áreitt á þennan hátt og orðið fyrir líkamlegu ofbeldi. Einnig þekkir hún krakka sem þora ekki út úr húsi vegna ótta við áreiti og jafnframt segir hún fullt af trans krökkum í heiminum hafa framið sjálfsmorð vegna svona ofbeldis.
Það að Stella sé sís sannar hversu órökréttir fordómar strákanna eru. Þeir eru eingöngu að dæma hana eftir útliti og þeim fyrirframákveðnu hugmyndum sem þeir hafa um trans fólk sem eru auðsjáanlega ekki réttar. Þrátt fyrir að vera ekki trans sjálf áttar Stella sig á því að þetta sé alvarlegt mál sem byggir á hugmyndum sem særa trans fólk. Hún og vinir hennar ákveða því að taka höndum saman, taka strákana upp á myndband og ræða við foreldra þeirra. Áherslan er ekki á að þetta sé eina rétta lausnin – þó að hún virki að mestu leyti – heldur er aðalmálið að krakkarnir létu ekki kyrrt liggja heldur stóðu saman gegn óréttlæti.
„Þegar hún var minni hét hún Lárus“[5]
Breytingar á nöfnum eru áberandi hjá trans sögupersónum og oft er útskýrt að persóna sé trans með því að segja að hún hafi heitið öðru nafni áður en heiti nýju nafni núna. Sem dæmi má sjá þetta hjá fyrrnefndum Lovísu og Geirlaugu sem hétu einu sinni Lárus og Geir. Þetta er mjög einföld útskýring sem nær að sjálfsögðu ekki að lýsa margbreyttum veruleika trans fólks. Í raun mætti gagnrýna þessa nálgun þar sem fyrra nafn eða dauða nafn (e. deadname) einstaklings kemur engum við og getur jafnvel valdið vanlíðan. Einnig er það ekki algilt að trans fólk breyti nafninu sínu.
Það að vera trans er þó útskýrt frekar í flestum bókunum og má þar áætla að höfundar búist ekki endilega við því að öll börn viti hvað það felur í sér. Þetta er alla jafna útskýrt á mjög einfaldan hátt — „stelpa sem fæddist óvart í strákalíkama“[6] eða „stelp[a] sem allir héldu að hefði fæðst sem strákur“[7] svo dæmi séu nefnd. Orðræðan er mismunandi í hverri bók fyrir sig en alla jafna virðast höfundar reyna að nálgast umfjöllunarefnið af alúð. Vonandi halda íslenskir barnabókahöfundar því áfram en það er mikilvægt að börn lesi um fjölbreytileika og þá sérstaklega að trans börn geti séð sig í þeim bókum sem þau lesa. Að minnsta kosti er það eitthvað sem ég hefði viljað getað upplifað sem barn.
Unnur Steina K. Karls, meistaranemi í almennri bókmenntafræði.
[1] Hildur Knútsdóttir og Þórdís Gísladóttir. Hingað og ekki lengra! Reykjavík: JPV, 2020.
[2] Sama heimild.
[3] Ævar Þór Benediktsson. Skólaslit 2: Dauð viðvörun. https://www.skolaslit.is/sagan.
[4] Bókin kom út á netinu haustið 2022 og kemur út á prenti haustið 2023.
[5] Yrsa Sigurðardóttir. Herra Bóbó, Amelía og ættbrókin. Reykjavík: Bjartur, 2020.
[6] Hildur Knútsdóttir og Þórdís Gísladóttir. Hingað og ekki lengra! Reykjavík: JPV, 2020.
[7] Gunnar Helgason. Bella gella krossari. Reykjavík: Forlagið, 2023.