Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Heimsendir, hormónar og svo framvegis
Rut Guðnadóttir
Forlagið, 2022
Segja má að rithöfundurinn Rut Guðnadóttir ráðist ekki á garðinn þar sem hann er lægstur. Aðeins tveimur árum eftir að fyrsta bók hennar var gefin út, verkinu Vampírur, vesen og annað tilfallandi sem hlaut Íslensku barnabókaverðlaunin árið 2020, lýkur hún nú hrollvekjandi þríleik. Í skáldsögunni Heimsendir, hormónar og svo framvegis fléttast saman þræðir sem komið hafa fyrir í fyrri bókunum tveimur og lesendur fá svör við ýmsum þeim spurningum sem áður hafa vaknað – ásamt því að þeir fá að kynnast aðalpersónunum, hinni þjökuðu Lilju, uppreisnargjörnu Rakel og reglusömu Millu, enn betur.
Vinkonurnar, sem voru að taka sín fyrstu skref í unglingadeild þegar lesendur kynntust þeim fyrst, ljúka nú senn grunnskóla. Menntaskólaárin bíða því handan við hornið og miðað við allt sem á undan er gengið hjá þessum vinahóp ættu þau ekki að virðast svo skelfileg, eða hvað? Ákvarðanir um framtíðina sækja á þær líkt og alla aðra unglinga sem standa á slíkum tímamótum og þá er kannski bara einfaldara að beina kröftum sínum að hinu yfirnáttúrulega, sem er einmitt það sem þær gera. Ýmsar kynjaverur og hindranir verða á vegi þeirra, líkt og áður, og leit þeirra að betri skilningi á umheiminum færir þeim um leið aukinn þroska og skilning á eigin lífi.
Hinsegin fantasía
Líkt og áður sækir Rut til fantasíunnar og hikar ekki við að flétta saman hinum ýmsu bókmenntagreinum. Lesandinn flakkar um heima hrollvekjunnar, ævintýrisins og vísindaskáldskapar og textatengslin ná víða. Norræn goðafræði og múmínálfar koma við sögu ásamt víddarflakki sem er þekkt minni úr gáttar-leitar-fantasíum líkt og Kóralínu eftir Neil Gaiman. Rut er bókmenntafræðimenntuð og óhætt er að segja að hún vinni með þá þekkingu, en á sama tíma hikar hún ekki við að fara ótroðnar slóðir. Athygli hefur vakið að eitt af lykilþemum verkanna er hinseginleiki en slíkum stimpli er einmitt fagnað inni á fésbókarsíðu höfundar – sem ber hið skemmtilega nafn Ruthöfundur. Þar segir einnig að erfiðleikar sögupersóna byggi að hluta til á eigin reynslu höfundar og áréttar hún mikilvægi þess að hinsegin raddir og birtingarmyndir fái rými í hvers kyns miðlum.
Rut er óhrædd við að gera kynhneigð að umfjöllunarefni og dregur upp margbreytilega mynd af upplifun sögupersóna og viðbrögðum annarra. Lesendur fengu í fyrri bókunum að kynnast feluleik Rakelar og óvissu Lilju, ásamt blendnum tilfinningum Millu gagnvart ástarsambandi hinna tveggja. Í söguheiminum birtast einnig mismunandi fjölskyldueiningar, en Lilja býr til dæmis með mæðrum sínum tveimur. Í Heimsendir, hormónar og svo framvegis eru tilfinningar sögupersóna gagnvart hinseginleikanum orðnar stöðugri, þótt sjálfsmynd þeirra og staða innan samfélagsins sé enn til skoðunar. Það sem þessi lokakafli þríleiksins hefur hins vegar fram yfir hina er hvernig hinsegin textatengslum og myndlíkingum er gefið meira rými en áður, til að mynda með vísunum til hinsegin höfunda og annarleika persónanna á nýjum stað.
Sjálfsmynd og svo framvegis
„Þessi bók er tileinkuð öllum
óvissum unglingum.
Öryggið kemur að lokum,
haldið áfram.“(5)
Í fyrri bókunum var fjallað um innri skömm Rakelar og ótta hennar við höfnun, og óöryggi Lilju og tengingarleysi hennar við eigin tilfinningar. Þegar hér er komið við sögu hafa þær báðar viðurkennt kynhneigð sína en sjálfsmyndarhugtök reynast auðvitað engin lausn á öllum þeirra vanda. Jafnvel í þessum kynngimagnaða fantasíuheimi eru engar galdralausnir í lífinu.
Báðar persónurnar eru enn hræddar og reiðar við heiminn – eða „hreið[ar]“ (55), líkt og höfundur kemst svo skemmtilega að orði – þótt birtingarmyndir slíkra tilfinninga séu ólíkar þeirra í milli. Rakel veigrar sér við að taka ákvarðanir sem gætu falið í sér höfnun á meðan óöryggi Lilju sviptir hana bæði sjálfræði og sannfæringunni um eigið gildi. Þetta helst að sjálfsögðu í hendur við hina óræðu framtíð þeirra og Milla, sem veit hvað hún vill og getur í þessum efnum, hefur engan skilning á aðstæðum þeirra.
Að vissu leyti er þessi sameiginlegi ótti þeirra hluti af upplifun unglingsáranna, líkt og sést í óöryggi Millu, sem brýst út á sinn hátt, en hann á einnig rætur að rekja til þess að Rakel og Lilja eru hinsegin og því á skjön við það sem samfélagið gerir ráð fyrir. Höfundur beinir athygli að hinsegin upplifuninni almennt en tekst samt með vandaðri persónusköpun að sýna ólíkan reynsluheim stúlknanna. Nema má aukinn þroska í þessum skrifum, átök og gallar sögupersóna koma fram á yfirvegaðri hátt en í fyrri bókum, og aukinn sjálfskilningur þeirra hleypir lesandanum jafnvel enn nær en áður.
Tove Jansson og leitin að skilningi
„Ekki þreytast, aldrei missa áhugann, leyfðu þér ekki að standa á sama – glataðu ómetanlegri forvitni þinni og þú leyfir þér að deyja. Svo einfalt er það,“ segir Milla skyndilega. (74)
Lesendur fá að kynnast betur ýmsum aukapersónum sem eiga það sameiginlegt að þurfa að sigrast á eigin ótta. Ösp, systir Millu, þarf til að mynda að sýna af sér mikið hugrekki og sama má segja um vandræðalega stærðfræðikennarann Kjartan. Vitundarmiðja verksins fylgir honum í tveimur köflum og opinberast þar óöryggi hans, vilji og sigrar. Þá reynist einnig ómennsk en kunnugleg vera gegna veigamiklu hlutverki þegar uppi er staðið.
Hin undirgefna Agneta kemur aftur við sögu og djúpstæð aðdáun hennar á söguheimi finnska rithöfundarins og listamannsins Tove Jansson fær enn ríkari merkingu en áður. Hinseginleiki er nátengdur allri umfjöllun um höfundarverk Jansson og í skáldsögunni er sótt í slík textatengsl.
„Þetta er tilvitnun í eina af bókum Tove Jansson, reyndar ekki múmínsögu heldur fjallar hún um ástir tveggja kvenna, voðalega falleg bók,“ svarar Milla. (75)
Segja má að með þessu kinki Rut kolli til forvera síns sem meðal annarra ruddi veginn og hvatti síðari tíma höfunda til að fjalla frjálslega um hinseginleika í bókmenntum. Slík textatengsl ná einnig víðar því þekkingarleit og flakk sögupersóna Rutar minnir um margt á Ævintýri Lísu í Undralandi, sem margsinnis hefur verið túlkað sem ferðalag inn í eigið innra líf.
Á skjön við flest
Í fyrri verkunum þröngvaði hið yfirnáttúrulega sér inn í söguheim þeirra Rakelar, Millu og Lilju en í lokakafla þríleiksins má segja að málunum sé öfugt farið. Ótrúleg atburðarás veldur því að þær eru staddar í tilveru þar sem þær eiga ekki heima. Þar eru vinkonurnar óvelkomnar og grunaðar um græsku vegna uppruna þeirra og óþekkts eðlis. Að lokum eru þær innilokaðar og hundeltar en slíkar ofsóknir kallast óneitanlega á við raunveruleika hinsegin einstaklinga.
Hugleiðingar um trú og trúarbrögð má einnig finna í verkinu en Rakel á sérstaklega erfitt með að samþykkja hugmyndina um eitthvað æðra.
Rakel finnst ekki gaman að tala um trúmál, að hennar mati höfðu trúarbrögð í mannheimum að minnsta kosti ekki leitt af sér neitt annað en sársauka, hatur og kúgun. Það var til fólk í heiminum í dag sem hataði Rakel því það hélt því fram að skapari heimsins, sem bjó uppi í skýjunum, yrði voða voða reiður ef hún kyssti aðra stelpu. Meira bullið. (157)
Þetta vantraust Rakelar gagnvart trúarkerfum endurspeglar ótta hennar við skilgreiningarvald annarra og innbyggða samfélagslega skömm, sem endurómar vanda hennar og Lilju á ýmsa vegu. Með þessu fléttar höfundur því á fínlegan hátt inn í verkið hvað staða hinsegin einstaklinga felur í sér og leggur um leið áherslu á skaðsemi fordóma og áhrif þeirra.
Aldur og ævintýri
Þær Lilja, Rakel og Milla eru sannfærandi persónur sem auðvelt er að láta sér þykja vænt um. Verkið kveikir kátínu og samhug óháð aldri lesenda, enda vekja lýsingar af raunum unglingsáranna eflaust upp ýmiss konar hugrenningartengsl. Greina má aukið traust höfundar til eigin skáldskapar, á sama tíma og textatengsl og vísanir dýpka merkingarheim frásagnarinnar. Tekist er á við mikilvæg samtímamálefni er varða hinseginleika og fordóma og rýnt í sjálfsmynd einstaklingsins og hugrekki hans. Meiri hraði og spenna ræður ríkjum en í fyrri bókum, þótt tilfinningaleg innsýn og skarpur húmor sé hvergi langt undan. Heimsendir, hormónar og svo framvegis býður upp á flækjur og lausnir, ævintýralegar uppákomur og mannlegan skilning, sem auðvelt er að mæla með!
Sunna Dís Jensdóttir, meistaranemi í almennri bókmenntafræði við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.