Í Kynvillta bókmenntahorninu er skrifað um hinsegin bókmenntir og hinseginleikann í bókmenntum — við lesum á skjön, skyggnumst út fyrir síðurnar og skoðum það sem býr á milli línanna. Umsjón: Ásta Kristín Benediktsdóttir, lektor við Íslensku- og menningardeild: akb@hi.is.
Einu sinni var kona sem skrifaði margar sögur
Einu sinni sögur Kristínar Ómarsdóttur komu út árið 1991 hjá Mál og menningu.[1] Bókin geymir 66 mjög stuttar sögur sem margar hverjar hefjast á orðunum „einu sinni“, líkt og ævintýri, brandarar og dæmisögur gera gjarnan. Þeim er raðað saman í kafla í eftir upphafsstaf titlanna, þannig að hverjum bókstaf stafrófsins er helgaður kafli með myndlýstri titilsíðu. Bókin er þannig (ör)sagnasafn í formi, eða dulargervi, uppflettirits.
Ástir, tilfinningaleg tengsl og kynferði, bæði hinsegin og streit, eru algeng umfjöllunarefni. Við sögu koma til dæmis kynstórt fólk og kynlitlir makar þeirra (68–69), kynvillingar sem gera sitt besta til að fóta sig í gagnkynhneigðu hjónabandi (69–70) og fjórar sögur eru helgaðar manni sem var „hommi og líka venjulegur og líka fyrir gamlar konur og stundum fyrir gamla menn en mjög lítið fyrir sjálfan sig“ (90–94). Loks er konuföðmum og konuþrá gerð sérstök skil.
Konuþrá
Einu sinni voru tvær konur. Og þær voru mjög fallegar. Þær þráðu að eiga heima hvor hjá annarri en bjuggu langt í burtu og sögðu aldrei hvor annarri þrá sína. Og voru þær sífellt að leyna óskum sínum.
Og lang langt og djúpt heima hjá þeim, hjá annarri oní sultukrukku og hjá hinni líka oní sultukrukku, geymdu þær lítil sexhyrnd óskabox úr þungu gleri. Inní þeim lá pínulítil þrá sem aldrei dó. Og stundum. Þegar þær fóru að sofa á kvöldin. tóku þær boxin uppúr krukkunum og lögðu þau á brjóst sín og opnuðu. Svo sofnuðu þær. Þær voru svo fallegar.
Og líka allt í kringum þær var fallegt. (66)
Líkt og sjá má eru sögurnar skrifaðar á einföldu máli og í (því sem virðist vera) afslöppuðum stíl. Þær komast flestar fyrir á einni eða tveimur síðum og eru prentaðar með nokkuð stóru letri. Setningarnar eru ýmist ofureinfaldar eða ýktar og óvenjulegar að gerð. Málsgreinar byrja gjarnan á samtengingum, aukasetningar fá standa sem heilar málsgreinar en jafnoft raðast setningar saman í orðabunur sem ná yfir margar línur áður en punktur er settur aftan við þær. Fyrir vikið verður atburðarásin spunakennd og nokkuð talmálskennd á köflum:
Elskhugar morðingjar söngvarar
Einu sinni voru tveir menn sem elskuðu hvor annan, kysstu hvor annan, svæfðu hvor annan, böðuðu hvor annan, báru hvor annan, mötuðu hvor annan, kitluðu hvor annan, hristu hvor annan, klæddu hvor annan, háttuðu hvor annan og dreymdi hvor annan og vöktu hvor annan, gerðu hvor við annan allt sem þurfti nema eitt, þeir drápu aldrei hvor annan. Hins vegar voru einu sinni aðrir tveir menn og þeir drápu hvor annan. Þeir gerðu það með kylfum. […] (28)
Og í sögunum gerðist alls konar skrýtið en líka venjulegt
Sögur Kristínar dansa gjarnan á mörkum örsagna og prósaljóða en uppbyggingin er oft laus við hefðbundna atburðarás eða orsakasamhengi.Sagan „Í borg hinna fögru“ (54–57) er t.d. eins konar staðar- og þjóðháttalýsing á „borg hinna fögru“ og öðrum borgum í nágrenni hennar og sagan „Heim til mín“ (42) er persónuleg leiðarlýsing um hvert þú-ið, eða viðmælandinn, eigi að fara og hvað hann eigi að gera til að komast heim til sögumennisins.[2] Þó nokkrar sögur eru síðan ráð eða heilræði til lesanda, ýmist gefin fyrir sértækar aðstæður eins og „Þegar ást gleymist“ (161) eða sem almennari húsráð eða hreinlega lífsráð. Raunar má segja að gert sé í því að jagast í hinu hefðbundna „sögu-formi“ í öllum sögunum. Um verkið hefur Kristín enda sjálf skrifað að hún hafi lagt upp með að „skrifa sögur úr eins litlu hráefni og hugsast mátti […] skrifa sögur sem héldu með eins fáum spýtum og þurfti.“[3] Í takt við það kjarnast umfjöllunarefni sagnanna yfirleitt í gagnorðum titlum
Barn fæðist
Einu sinni fæddist barn sem átti ekki að fæðast en fæddist samt. Mamma þess gat ekki annað en fætt það og læknarnir og hjúkrunarfólkið gátu ekki annað en tekið á móti því. Og það var heldur ekki hægt annað en að lána því rúm og setja það í föt og láta það vera til.
Og það fæddist eins og margir aðrir hafa fæðst. Og það öskraði álíka og hefur verið. Og það var með pínulítið hár og enn minni augu og hendur sem gerðu strik út í loftið. Og mjúka stillta fætur með litlum ávölum tám sem voru eins og punktar oná tíu ium.
En það sem gerðist var að það var aldrei neinn sem horfði á það. Og það var sárt. (13)
Þegar Kristín steig fram á ritvöllinn á níunda og tíunda áratugnum var verkum hennar og ritstíl gjarnan lýst sem einföldum eða naívískum. Eins og bókmenntafræðingurinn Dagný Kristjánsdóttir hefur bent á felst þó ákveðin þversögn í því að nefna ritstíl „naívískan“, því hið ritaða (og ekki síst hið útgefna og prentaða) orð er í eðli sínu sviðsett og alltaf yfirvegað.[4] Þess vegna er lykilatriði að hafa í huga að sú „einfeldni“ sem býr í naívískum textum er alltaf tilbúningur – og sjaldnast jafn einfaldur og hann vill vera láta. Það sem gerir Einu sinni sögur þó sérstaklega „naívískar“ eru myndirnar sem fylgja með sögunum, sem einnig eru eftir Kristínu, en í þeim leynist túlkunarlykill.
(Og hún teiknaði líka myndir með sögunum)
Í upphafi hvers kafla Einu sinni sagna er teikning af bókstafnum sem tiltekinn kafli er helgaður, ásamt ýmsum grallaralegum fígúrum. Á titilsíðu A-kaflans er þannig mynd af litlum kalli með hatt sem situr klofvega ofan á skrautrituðu A-i með hendur á mjöðmum. Hér stendur ekki til að nota fyrsta staf stafrófsins til að stafa orð eins og API eða ANANAS, heldur hefur lítill kall hlammað sér ofan á A-ið eins og hest (eða ASNA). Í teikningunni sem fylgir B-kaflanum er B-ið hægindastóll undir öðrum hattaklæddum kalli, sem situr þar og les dagblað, og í F-kaflanum notar lítil fígúra tvö F fyrir stultur eins og sirkúslistamaður.
Þessi leikur með stafrófið, í samspili við naívískan texta sagnanna, minnir lesanda í senn á Stafakarla Bergljótar Arnalds og kenningar Michels Foucault um hið lárétta vald orðræðunnar. Myndmál höfundar gefur nefnilega skýrt til kynna að stafirnir í stafrófinu (sem ljúflega má túlka sem sjálft tungumálið, eða orðræðuna) séu ekki líf- og hlutlaust samskiptakerfi heldur valdatæki og verkfæri sem bæði er hægt að beisla og leika sér með.
En það sem var venjulegt var líka skrýtið. Og fyndið
Uppátæki litlu kallanna á myndunum ríma líka skemmtilega við hugtak innan hinsegin fræða sem á íslensku hefur verið nefnt skjönun (e. queering).[5] Hugtakið er nátengt afbyggingarhugtaki Derrida, og felst í því „að setja á skjön“ það sem er talið venjulegt eða sjálfsagt. Þannig má varpa ljósi á að það sem er viðtekið og miðlægt í menningunni er hvorki miðlægt né viðtekið í eðli sínu, heldur hefur verið komið fyrir þar af ráðandi hugmyndafræði samfélagsins. Dæmi um skjönun úr Einu sinni sögum gæti verið sögurnar af Guði í himnaríki og eiginkonu hans sem rífast stundum jafn mikið og hjón á jörðu niðri (25–27) eða sagan af hjónunum sem elska að vera í tísku og langar til að gera eitthvað sem veitir þeim sérstöðu og enda á hommaklúbbi þar sem maðurinn hverfur löngum stundum meðan konan fær glæsilega dansherra og sólgleraugu til að dansa með. Með því að skjöna félagslegar stofnanir eins og hjónabandið og kjarnafjölskylduna, eða óræðari fyrirbæri eins og kyngervi eða kynþokka, er undirstrikað að þessi fyrirbæri eru tilbúin, mótuð af og sniðin að hinu gagnkynhneigða normi og umfram allt mannanna verk.
Að því sögðu er sérstaklega áhugavert að sögunum í Einu sinni sögum sé raðað upp einsog bókin eigi að vera uppflettirit. Þótt umfjöllunarefnin séu iðulega margræð eða lýsi flóknum aðstæðum í lífi sögupersónanna eru sögurnar skrifaðar á einföldu og auðlesnu máli. Sögumennið hikar auk þess ekki við að fella dóma og stýrir samúð lesanda á ákveðnar brautir. Fyrir vikið orka sögurnar nokkuð pedagógískar á lesandann, bæði hvað varðar uppsetningu textans og stíl hans og frásagnarhátt. Það er líkt og sögumennið sitji á hækjum sér og vilji upplýsa lesendur sína í rólegheitunum um hvernig heimurinn er í raun og veru. Þannig má segja að „naívískur“ frásagnarháttur og skjönað sjónarhorn Einu sinni sagna geri verkið að hinsegin andófsriti í sauðagæru. Lesendum eru borin á borð ýmis sígild og „streit“ söguefni frá skjönuðu sjónarhorni á sama tíma og sögum þeirra sem standa á skjön við samfélagið er gefið miðlægt rými. Þannig verða söguheimar Einu sinni sagna að hlutlausu rými þar sem ansi örðugt er að greina hvað er hinsegin, undarlegt eða venjulegt og hvað ekki.
Sölvi Halldórsson, meistaranemi í ritlist við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.
[1] Áður hafði Kristín sent frá sér ljóðasafnið Í húsinu okkar er þoka (1987), sögubókina Í ferðalagi hjá þér (1989), auk leikverkanna Draumar á hvolfi (1985) og Hjartatrompet (1990).
[2] Hér er kynnt til sögunnar nýtt frásagnarfræðihugtak: sögumenni er kynhlutlaus hliðstæða hugtaksins „sögumaður“, sem dregur líka fram að sögumaðurinn er ekki manneskja í eiginlegum skilningi heldur mannlíki, sbr. vél-menni.
[3] Kristín Ómarsdóttir, (án ártals) „skáldsögur, prósi | novels, prose“, [bloggfærsla] sótt þann 5. nóvember 2022 af https://kristinomarsdottir.wordpress.com/skaldsogur-novels/
[4] Dagný Kristjánsdóttir, „Tómið og tilveran“, Ritið: tímarit Hugvísindastofnunnar 3/2006, bls, 96–97.
[5] Skjönun er þýðing Geirs Svanssonar á því sem á ensku er nefnt queering og hefur líka verið nefnt „að hinsegja“. Þýðingin er sótt í grein Geirs „Ósegjanleg ást: Hinsegin sögur og hinsegin fræði í íslensku samhengi“ sem birtist í Skírni haustið 1998. Þar fjallar Geir almennt um hinsegin fræði, auk þess sem hann rýnir í þrjár hinsegin skáldsögur frá tíunda áratugnum (Z – Ástarsaga eftir Vigdísi Grímsdóttur, Sú kvalda ást sem hugarfylgsnin geyma eftir Guðberg Bergsson og Dyrnar þröngu eftir Kristínu Ómarsdóttur).