Vertu nashyrningur ….

Merkingarlaus heimur

Hvað myndum við taka til bragðs ef nashyrningar kæmu til Reykjavíkur, þrömmuðu öskrandi og rymjandi eftir götum bæjarins, ryddust inn í hús manna og brytu niður mannvirki? Hvað gætum við gert ef þeir “smituðu fólk” svo að hver manneskjan á fætur annarri yrði „veik“, ummyndaðist á kvalafullan hátt og breyttist í nashyrning? Um þessa luralegu dýrategund var sagt í gamalli dýrafræði (Heimskringla, 1933) að þeir séu „einhver geðillustu og uppstökkustu dýr sem þekkjast”!

Í leikriti rúmenska skáldsins Eugine Ionesco, Nashyrningarnir (1959) bregðast bæjarbúar í franska smáþorpinu sem um ræðir við með því komu fyrstu nashyrninganna í þorpið með því að fara í kappræður um það hvort nashyrningarnir séu einn eða tveir, einhyrndir eða tvíhyrndir, frá Asíu eða Afríku. Það er aðferð manna við að ná valdi á veruleika sem þeir þekkja ekki en þyrftu mögulega að óttast og horfast í augu við. Við erum sem sagt stödd í leikhúsi fáránleikans undir áhrifum frá tilvistarheimspeki fimmta og sjötta áratugarins en Ionesco var einn frægasti höfundur þessa leikhúss.

Fjórði veggurinn

Leikstjórinn Benedikt Erlingsson notar sér óspart af hugmyndagnótt og skemmtilegum leiðum til að brjóta upp og létta sýninguna. Leikritið hefst á því að vinirnir Róbert (Hilmir Snær) og Lárus (Guðjón Davíð Karlsson) setjast á fremsta bekk í salnum, snúa baki í áhorfendur og deila með vaxandi reiði um það hvað sé manngildi, Lárus er of drykkfelldur og druslulegur að mati Róberts sem er of þröngsýnn og hrokafullur að mati Lárusar.

Inn í rifrildið dragast smám saman æ fleiri, starfsfólk leikhússins í móttöku tekur þátt í sýningunni af myndarskap og það er búið til flæði og hreyfing milli salar, sviðs og andyris og fjórði veggurinn brotinn oft og skemmtilega. Gói (Guðjón Davíð) leikur aðalhlutverk verksins, hinn brokkgenga blaðamann Lárus sem gjarna vill standa sig vel en er fyrirmunað að aðlaga sig að væntingum yfirboðara og samstarfsmanna. Ég hef aldrei séð Góa leika betur. Hann nær afar vel að miðla óöryggi og lágu sjálfsmati manns sem sér ekki tilgang í því að halda fram skoðun sinni til að byrja með. Hann er ekki sérlega læs á fólk og þó minnst á stúlkuna sína, Herdísi (Ilmur Kristjánsdóttir).

Hilmir Snær leikur hinn stæriláta Róbert sem er orðinn sjúkur þegar Lárus heimsækir hann til að leita sátta eftir upphafsrifrildið. Róbert er „smitaður“ og opnar fyrir vantrú sína á mannhyggjunni, vaxandi trú á styrk og ofbeldi og þar með hinn nýja valkost, nashyrningana. Lárus og áhorfendur horfa á hann byrja að umbreytast, á sviðinu horfum við á kvalir hans og ótta við það sem er að gerast í líkama hans, ummyndun og breytingu á rödd. Það var verulega áhrifamikið.

Herdís er leikin af Ilmi Kristjánsdóttur, hlutverkið er ekki átakamikið fyrr en í lokakaflanum þar sem þeim Lárusi tekst ekki að gera ástina yfirsterkari ágreiningi sínum um það hvað geti talist merking í þeirri stöðu sem þau standa frammi fyrir. Þau eru eina mannfólkið sem eftir er, allir aðrir hafa ummyndast í  nashyrninga og hlaupa með hjörðinni, rymjandi og öskrandi.

Hann vill að þau fjölgi sér og fylli jörðina eins og nýr Adam og ný Eva. Hún velur að fylgja meirihlutanum og eftir stendur Lárus einn. Hann hélt fast í mannhyggju sína á meðan hann átti kost á að varpa mennskunni frá sér og ganga í lið með dýrunum – nú er það of seint og þá ákveður hann að gefast aldrei upp í baráttunni.  Sá endir sem valinn er gengur einstaklega illa upp, að mínu mati, kominn úr allt annarri orðræðu en verk Ionesco.

Andspænis ógninni

Af hverju umhverfist fólkið í nashyrninga og fylgir þeim? Þorpsbúar skilja þá ekki og óttast þá mjög því að þeir ráðast á allt sem fyrir er. Í samtölum sínum um nashyrningana reyna þeir að manngera dýrin, þeir syngja svo fallega, þeir eru svo fagurlega grænir á litinn, skrápurinn á þeim er svo flottur og hver veit nema það sem þeir bjóða upp á sé betra, skynsamlegra og frjálsara en mennskan? Er náttúran ekki betri valkostur en menningin þegar upp er staðið?

Um þetta ræða menn í húsum sem árásargjarnir nashyrningar eru að brjóta niður. Menn rökræða og rökræða um hvernig þeir séu og hvaðan þeir komi og leita merkingar í tilvist þeirra og opna þar með fyrir valkostinn um að slást í för með þeim og um leið byrja þeir að umbreytast. Oft eru löng og endurtekningasöm samtöl leikritsins skorin mikið niður í uppfærslum, því þó þau séu spaugileg verða þau þreytandi fyrir fólk sem vant er hraðari framvindu og styttingar geta skýrt fókus verksins. Hér sýndist mér verkið lítið stytt en ég bar gerðir ekki saman. Og eftir stendur meginspurning kvöldsins; Fyrir hvað standa nashyrningarnir?  Um hvað er þetta leikrit?

Verkið var strax á sjötta áratugnum túlkað sem stríðsverk þ.e. verk um nasismann og blinda fylgispekt almennings við afl og grimmd Nasistanna. En sagan er ekki sögð með því. Fólk verður skelfingu lostið og veit ekki hvað er að gerast. Nashyrningarnir eru afar ógnandi að sjá með sín stóru horn og þunga skrokk. Eins og kunnugt er vegur nashyrningur 2.000-3.500 kíló eða um það vil þyngd meðalstórrar jarðýtu. Það má myndgera þá í sýningu með skuggamyndum af þessum ófrýnilegu en líka tignarlegu skepnum. Það má líka setja á leikara nashyrningagrímur/-gervi eftir umbreytingu og það er gert í sýningunni en líka brá fyrir einni nashyrningseftirlíkingu á sviðinu sem hafði þar stuttan stans og átti þangað lítið erindi. Grímur Högna Sigurþórssonar voru vel unnar og þegar grímuklæddir ný-nashyrningar gengu með tvo stafi -og þar með fjórar fætur – yfir sviðið minnti sýningin á stílfærslu Robert Wilson. Það var eftirminnileg skrúðganga!  Steinunn Ólína var ótrúlega góð í þessu hreyfimynstri og raunar framúrskarandi í hlutverki rökfræðingsins í fyrsta þætti..

En hin raunverulegu öfl sem eru á ferðinni í verkinu verða ekki auðveldlega hlutgerð, ekki heldur óvissan og ógnin sem fær venjulegt fólk til að segja og gera nánast hvað sem er.  Myndir, lýsing og tónlist er betur til þess fallið að skapa þann hroll en nashyrningagervin.

Björns Bergsteinn Guðmundsson lýsir sýninguna  og tónlist Davíðs Þórs Jónssonar er markviss og góð.

[fblike]