Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði 2020

Árleg ráðstefna kvikmyndafræðinnar, Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði, verður haldin í þriðja sinn 11. desember næstkomandi. Hefjast leikar kl. 13 og málþingið stendur til kl. 17. Líkt og fyrri ár kennir ýmissa grasa í efnisvali en af ástæðum sem ekki þarf að ræða frekar verður ráðstefnan að öðru leyti býsna ólík forverum sínum. Kvikmyndafræðin hefur brugðið á það ráð að færa viðburðinn alfarið á netið og streyma vídeórerindum. Verður ráðstefnan þannig í vissum skilningi haldin á YouTube, þessum stærsta fjölmiðli heimssögunnar. Hér er reyndar gaman að hafa í huga að kvikmyndin var fyrsta listformið sem grundvallaðist alfarið á nútímatækni, enda var henni upphaflega tekið sem tækniundri eða vísindatæki, fremur en listformi. Þá þótti form kvikmyndarinnar og tæknileg umgjörð kallast með býsna sérstæðum og knýjandi hætti á við upplifun fólks af breyttum lifnaðarháttum í nútímanum. Með tilkomu samskiptamiðla og stafrænnar tækni hefur myndmiðlun af ýmsu tagi jafnframt tekið stakkaskiptum. Þessu leitast kvikmyndafræðin við að sinna, bæði í víðum skilningi og sem grein við HÍ,  og mætti kannski benda á að heimatökin eru um sumt hæg. Um er að ræða fræðasvið sem hefur í öllu falli sérhæft sig í umfjöllun og rannsóknum á myndmiðlum og myndrænum boðskiptum. Mikilvægi myndlesturs, kvikmyndarýni og ímyndatúlkunar hefur enda ekki gert neitt nema aukast.

Hér er því jafnvel um rökrétt, eða í öllu falli „eðlilegt“ skref að ræða fyrir hugvísindagrein sem jafnframt hefur lengi verið umhugað um stafræna tækni, skjámenningu og dreifingarform myndefnis á heimsvísu. Ef við setjum til hliðar þá kýrskýru staðreynd að ekkert er eðlilegt við núverandi aðstæður, og það er faraldurinn sem knýr á um rafrænt ráðstefnuhald, má reyndar alveg taka undir þetta. Hvort sem um framtíðarfyrirkomulag Samtímarannsókna er að ræða eða ekki þá verður forvitnilegt að notast við þá efnisveitu sem í hugum flestra sem yngri eru en fimmtán er í raun eina veitan og eini „ljósvakamiðillinn“ sem skiptir máli í dag, YouTube. Hér að ofan var að vísu sleginn ákveðinn varnagli, nefnt er að ráðstefnan verði „í vissum skilningi“ haldin á YouTube. Fyrirvarinn skýrist af tæknilegri umgjörð ráðstefnunnar og „fundarstað“, sem er samskiptaforritið Zoom. Vídeóerindin eiga heimilisfesti á YouTube en þeim verður streymt í rauntíma á enn öðrum stað á netinu, samtals- og fundarvettvangi sem við erum flest orðin ágætlega kunnug, Zoom.

Litið verður um öxl og horft verður til framtíðar, fjallað verður jöfnum höndum um íslenska kvikmyndamenningu og erlenda, en málþinginu er fyrst og fremst ætlað að kynna íslenskar kvikmyndarannsóknir með því að leiða saman fræðimenn og áhugafólk um kvikmyndir og kvikmyndasögu.

Költmyndir og kynbundnar viðtökur

Sex erindi verða flutt á þinginu, tvö fjalla um íslenska kvikmyndamenningu, eitt hefur frændur okkar Dani í brennidepli, eitt gerir váhrif (e. trigger warning) og samtímaviðtökumenningu kvikmynda að umfjöllunarefni, og tvö koma sér fyrir á skurðpunktinum milli kvikmynda og tölvuleikja. Gunnar Tómas Kristófersson, doktorsnemi í almennri bókmenntafræði sem vinnur að rannsókn á íslenskri kvikmyndasögu, ríður á vaðið í íslenska hlutanum. Erindi Gunnars nefnist „Íslenskar költmyndir“. Hann lýsir erindi sínu með þessum hætti:

„Í almennri umræðu er költ hugtak sem notað er yfir hið skrítna og það sem er öðruvísi í kvikmyndum og viðtökum á þeim. Fræðimenn hafa tekið á þessum vanda og költmyndir hafa verið skilgreindar viðtökufræðilega en þó með textalegum einkennum. Textalega hafa költmyndir einkenni sem fara út fyrir hefðbundna fagurfræði, beygja og breyta greinahefðum og byggja mikið á ofgnótt og textatengslum. Þessi einkenni má finna oftar innan ákveðinna kvikmyndagreina en annarra, en költ kemur þó úr öllum kvikmyndagreinum. Íslensk kvikmyndasaga er ekki ýkja löng og myrkir afkimar eru fáir og yfirleitt litlir um sig, en þó hafa nokkrar myndir komið út sem brjóta helstu fagurfræðilegu viðmið og storka jafnvel hinu viðtekna. Þessar myndir hafa áhorfendur tekið upp á sína arma gefið annað líf sem költmyndir. Í fyrirlestrinum verður farið í slíkar myndir í íslensku samhengi og fagurfræðileg einkenni þeirra dregin fram og skoðuð en umfram allt verða viðtökur þeirra meðal áhorfenda skoðaðar.“

Jóna Gréta Hilmarsdóttir er að ljúka BA námi í kvikmyndafræði en síðasta sumar hlaut hún Nýsköpunarstyrk námsmanna frá RANNÍS til að vinna rannsókn undir yfirskriftinni „Kynbundin orðræðugreining á viðtökum íslenskra kvikmynda“ . Aðspurð lýsir hún rannsókninni:

„„Kynbundin orðræðugreining á viðtökum íslenskra kvikmynda“ er rannsókn sem skoðar fjömiðlaumræðu um íslenskar kvikmyndir í kynjafræðilegu ljósi. Tilgáta rannsóknarinnar er að ójafnvægi megi greina í viðtökum kvikmynda eftir kyni leikstjóra. Umfjöllun í prentmiðlum um kvikmyndir sem konur hafa leikstýrt á árunum 1980-2020 verður skoðuð með gagnrýnni orðræðugreiningu og sama verður gert í tilviki valdra og hliðstæðra verka eftir karlleikstjóra. Þannig verður jafnframt samanburður fenginn sem staðfestir eða hrekur rannsóknartilgátuna. Markmið rannsóknarinnar er að varpa ljósi á mögulegan hlut fjölmiðlaumræðunnar í lakri stöðu kvenna í íslenskri kvikmyndagerð. Kvikmyndaiðnaðurinn er ört vaxandi atvinnugrein hér á landi og því mikilvægt að stjórnvöld komi að iðninni í þeim tilgangi að styrkja stoðir og tryggja áframhaldandi verkefni jafnt á milli kynja, en sá hængur er á allri umræðu um konur og kvikmyndir að nær engar rannsóknir eða fræðileg skrif eru fyrirliggjandi um efnið.“

„Umdeildasti leikstjóri veraldar“, öfgabíóið og váhrif

Danski kvikmyndagerðarmaðurinn Lars von Trier hefur um langt skeið verið meðal þekktustu leikstjóra alþjóðlega listabíósins. Í seinni tíð er jafnframt óhætt að telja hann til þeirra umdeildustu. Í bók sinni um leikstjórann, Las von Trier, gengur Jack Stevenson svo langt að kalla hann hreinlega „umdeildasta leikstjóra veraldar“. Á umliðnum áratugi er hins vegar sem heldur hafi tekið að halla undan fæti fyrir Trier og ekki sé sami ljómi yfir ferlinum og þegar Trier ásamt félögum sínum í Dogme samvinnufélaginu ruddi brautina fyrir danska kvikmyndagerð og önnur norræn þjóðarbíó. Richard Porton, einn af ritstjórum Cineaste, bar í nýlegri grein fram fyrirspurn sem gefur til kynna að hann hafi að mestu gefið Trier upp á bátinn: „Hvernig tókst Lars von Trier, einum af virtustu kvikmyndagerðarmönnum heims uppúr árþúsundamótunum, að umbreytast á svona stuttum tíma í leikstjóra sem þykir vart húsum hæfur“. Í erindinu „Þurfum við að cancela Lars von Trier“ grípur Björn Þór Vilhjálmsson, dósent í kvikmyndafræði, boltann frá Porton og rýnir í höfundarímynd Triers, deilurnar sem um hann hafa staðið, ásakanir um kvenhatur og setur í samhengi við nýjustu mynd Triers, The House That Jack Built (2018).

Nikkita Hamar Patterson er doktorsnemi í ensku og vinnur rannsókn um öfgabíóið (e. extreme cinema). Þá kenndi hún námskeið núna í haust í kvikmyndafræðinni sem heitir „Váhrif“ eða „Trigger Warning“. Það er hugmyndin um váhrif sem Nikkita gerir að útgangspunkti í sínu erindi, sem hún lýsir með eftirfarandi hætti:

„Trigger warnings have developed over the last decade as content warnings to alert readers/viewers with post-traumatic stress disorder of themes that can “trigger” stressful symptoms of their PTSD including panic attacks, flashbacks, or the impulse to self-harm. On the surface, trigger warnings suggest a movement of awareness and respect towards mental health. In practice within academia, trigger warnings have led to hostile debates between students, teachers and institutions regarding the limits of what can be taught, how, and the boundaries and politics of decency. The effectiveness of trigger warnings remain inconclusive to either side’s claims, but one thing is clear: both students and teachers feel incredibly vulnerable in the fight and their evident standing within their institutions and the world.

This fall, I had the privilege to teach a film studies course in reference to my research of extreme cinema, including an exclusive lineup of notorious titles that challenge the boundaries of extreme representation of violence, sex, and sexual violence. In this presentation, I will introduce the concepts of my course, my approach to preparing my students for difficult content beyond trigger warnings, the challenges and solutions we faced teaching during a global pandemic, and why, despite reservations of the trigger warning debate, I chose to name my course after it. Evidently, “Trigger Warning: Extreme Cinema” demanded patience and the suspension of taste and limits, but thinking outside of the box socially and academically proved that the key may have been our joined commitment to understanding extreme cinema, regardless of personal reservations and the connotation of two infamous words.“

Leikjamenning og skjámenning

Víðferli og margslungið eðli kvikmyndarinnar endurspeglast í afar ólíkum sérsviðum kvikmyndafræðinga. Í veröld sem er að skjá- og snjalltækjavæðast verður sjónræn menning og skjámenning sífellt stærri hluti af lífi fólks og rannsóknartæki kvikmyndafræðinnar verða jafnframt sérstaklega eftirsóknarverð um leið og svið hennar víkkar. Kvikmyndafræðingar samtímans eru þannig margir áhugasamir um þróun stafrænnar menningar, ekki aðeins í kvikmyndagerð heldur líka tölvuleikjum, en erlendis er útlit fyrir að leikjafræði hasli sér völl í akademíunni fyrst með landnámi í kvikmyndafræðideildum. Þar verður þeim tekið höndum tveim af nýjum rannsóknarviðföngum innfæddra á borð við alheimsdreifikerfið YouTube og samblöndun samfélagsmiðla og listsköpunar á Tik Tok. Lokaerindin tvö staðsetja sig einmitt á ýmis konar mörkum – mörkum tölvuleikja og kvikmynda og mörkum leikjamenningar og bókmenntahefðarinnar. Nökkvi Jarl Bjarnason er doktorsnemi í menningarfræði og ritar doktorsritgerð á sviði leikjafræði. Erindi sitt kallar Nökkvi „Framing Final Fantasy: A Preliminary Study of the Relationship Between Final Fantasy and Cinema“ og lýsir með eftirfarandi hætti:

„Í erindinu verður fjallað um forsendur þess að hægt sé að rannsaka tengsl Final Fantasy leikjaraðarinnar við kvikmyndaformið. Litið verður til þess hvernig fjallað hefur verið um þessi mál áður og umræðan greind á þann hátt að úr verða þrjár aðskildar leiðir sem varpa ljósi á viðfangsefnið á ólíkan hátt. Sú fyrsta snýr að höfundarætlun, önnur að uppbyggingu leikjanna sjálfra og sú þriðja að sérstæðu miðlaumhverfi leikjanna í Japan. Þrátt fyrir að þessi rannsóknarmið spretti hér fram í greiningu á sérstakri leikjaröð verður þó fljótt ljóst að aðgreiningin getur gagnast í frekari rannsóknum á venslum tölvuleikja og kvikmynda.“

Luca Panaro er doktorsnemi í almennri bókmenntafræði og vinnur að doktorsverkefni sem skoðar endurmiðlun norrænnar bókmenntahefðar í tölvuleikjum samtímans. Erindi sitt nefnir Luca „Ludos in Mythos: God of War and the Subversion of Snorri“. Erindi sínu lýsir Luca með þessum orðum:

„This paper briefly analyses the reception and transformation of Norse mythology from its medieval literary sources into the larger-than-life gameworld of God of War (2018), which marks a stark departure from the norm for the long-running Sony PlayStation franchise. I will first give a summary of the political machinations of Snorri Sturluson, 13th century Icelandic goði and accredited compiler/“author” of the Prose Edda and Heimskringla, which strongly influenced his presentation of the pre-Christian Scandinavian mythological material and thus our modern understanding of the mythos. From here, I will show how God of War’s deployment of Norse mythology subverts the major narratives and characters of the medieval sources, drawing into relief certain themes in order to better acclimate them to modern sentiments and concerns. This discussion will hopefully demonstrate how a text like God of War, one which not only accounts for itself but also receives and transforms a past corpus of material, serves as a twofold reflection: how we perceive the past that is being transformed anew, and our embedding of contemporary mores and apprehensions into that past.“

Eins og áður segir hefst málþingið kl. 13. Hægt verður að nálgast upplýsingar um staðarhald og finna krækjur á Zoom viðburðinn á Facebook-síðu kvikmyndafræðinnar (facebook.com/kvikmyndafraedi/). Einnig er hægt að skunda beint á þing með því að smella hér.

Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði – Dagskrá

• 13:00 Gunnar Tómas Kristófersson – „Íslenskar költmyndir“
• 13:30 Jóna Gréta Hilmarsdóttir – „Kynbundin orðræðugreining á viðtökum íslenskra kvikmynda“
• 14:00 Björn Þór Vilhjálmsson – „Þurfum við að cancela Lars von Trier?“
• [Hlé]
• 15:00 Nikkita Hamar Patterson – „Gunning for Film Studies: Trigger Warnings, Extreme Cinema and the Classroom“
• 15:30 Nökkvi Jarl Bjarnason – „Framing Final Fantasy: A Preliminary Study of the Relationship Between Final Fantasy and Cinema“
• 16:00 Luca Panaro – „Ludos in Mythos: God of War and the Subversion of Snorri“
• 16:30 Q&A

[fblike]