Í Montfermeil úthverfi Parísar er ákveðin undiralda til staðar, ósýnileg hringrás sem hefur ekki breyst síðan Victor Hugo skrifaði Les Misérables í einmitt þessu sama hverfi árið 1862. Síðan þá hefur borgarlandslagið auðvitað breyst, núna er Montfermeil hverfið undirlagt niðurníddum risablokkum, íbúar þeirra eru upp til hópa afkomendur fátækra innflytjenda, múslimar, láglaunafólk – ekki hvítir Frakkar, og það er lykilatriði. Þetta er með öðrum orðum gettó, fátækrahverfi, og í Les Misérables (2019) fer leikstjórinn, Ladj Ly, með áhorfendur í eins konar ferðalag um hverfið, við kynnumst innviðum þess, lífinu þar, valdaafstæðum og hverfapólitíkinni. Við erum bókstaflega farþegar í lögreglubíl, sem hefur það verkefni að vakta hverfið.
Myndin hefst á sigri Frakka í HM árið 2018. Íbúar Parísar leggjast á eitt um að fagna velgengni landsliðsins, borgarbúar sameinast í miðborginni í eitt andartak í stolti sínu og stuðningi við liðið, steinsnar frá Sigurboganum. Liðsheildin er alger. En um leið og fagnaðarlátunum lýkur líður andartakið líka hjá, liðsheildin sem gefur að líta í fyrsta atriðinu rofnar og umturnast í sitt fyrra horf – fólk heldur til síns heima og íbúarnar í Montfermeil snúa aftur til síns fyrra lífs.
Hugmyndin um liðsheild er eitt af meginþemum myndarinnar. Innan raða lögreglunnar er liðsheildin í fyrirrúmi, trompar eiginlega allt annað, þar á meðal heiðarlega löggæslu. En sama á einnig við um hina ólíku hópa sem saman mynda samfélagið í úthverfinu; þeir mikilvægustu fyrir frásögnina eru gengi götustráka, glæpamafían sem sér um eiturlyfjasölu í hverfinu, múslima bræðralagið sem leitast við að innleiða infrastrúktúrinn og siðareglurnar sem hið opinbera gerir ekki, og valdablokkin að baki viðskiptajöfursins sem í gríni og alvöru er kallaður „Le Mair“, eða „borgarstórinn“. Eitt af því sem myndin gerir afskaplega vel er að kortleggja hvernig hópar sem þessir mynda valdablokkirnar í hverfinu, líkt og taflmenn á taflborði, og hún sýnir jafnframt hversu margflókið sambandið er á milli þeirra.
En liðsheildinni fylgir styrkur, án baklandsins er maður einsamall og berskjaldaður. En hún er líka tvíeggjað sverð. Rökvísin í hópamynduninni og framgöngu hópanna felur í sér blindu gagnvart öðrum einstaklingum og hópum, og jafnvel samfélagsaðstæðunum í kring. Þröngt skilgreindir hagsmunir geta ekki verið burðarstoð fyrir samfélag og án samfélagsins, stærstu liðsheildarinnar, standa allir hóparnir einir og berskjaldaðir. Niðurstaðan er því vítahringur þar sem stærri hagsmunum er ávallt fórnað fyrir minni, hugsað er til skamms tíma en ekki langs. Féi má farga, börnum má fórna, heilu hverfin mega brenna – svo framarlega sem liðsheildin er varin, og þar með hagsmunir hópsins.
Aðalpersónur myndarinnar eru götuglæpalögreglumennirnir sem minnst var á hér að framan, en sú kalda og sundurgreinandi sýn sem myndin hefur á störf þeirra minnir á þá kima bandarísku borgarlögreglunnar sem David Simon skjalfesti svo skilmerkilega í bók sinni Homicide: Life on the Killing Street og svo seinna í menningarjötninum The Wire. Lögreglan sem eftirlit hefur með Montfermeil getur jafnframt og réttilega kallað sig best mannaða og skipulagða gengi hverfisins. Hlutverk þeirra er hvorki að gæta laganna né sinna samfélagsskyldum, það er að tryggja öryggi hinna „raunverulegu“ borgarbúa, hvíta efnaða fólksins sem í raun skiptir máli, og öryggi þeirra er best tryggt með því að halda íbúum hverfa á borð við Montfermeil niðri, þvinga þá til að halda sig á mottunni. Þeir eru útverðir menningarinnar.
Í raun og veru reynist lögreglan hins vegar vera lykilþáttur í hringrásinni endalausu, hringrás eymdar og ofbeldis. Lögreglumennirnir gangast upp í hlutverki sínu sem kúgandi stjórntæki, þeir upphefja sjálfa sig um leið og ofbeldi er ávallt lausnin, mikið og gegndarlaust ofbeldi. Minnstu óhlýðni er svarað með kylfunni. Þannig knýr lögreglan jafnframt fátæka og örvæntingarfulla íbúa hverfisins til þess að viðhalda óbreyttri hegðun. Viðbrögð íbúa hverfisins eru auðvitað að þétta sínar raðir gangvart lögreglunni. Að óbreyttu virðist hringrásin jafnframt vera eilíf og óstöðvandi. Óeirðir brutust út í þessu hverfi árið 2005 og þegar myndin hefst er allt komið á suðupunkt á nýjan leik. Kannski þarf ekki neitt meira en týndan ljónsunga og einn dróna til þess að tendra hina ofurviðkvæmu púðurtunnu sem hverfið er.
Les Misérables er hvöss og myrk mynd, framvinda sögunnar er harmræn af því að hún virðist svo óumflýjanleg, en um leið er hún ígrunduð. Þótt fjölmargar persónur komi við sögu tekst Ladj Ly að ljá þeim öllum sannfærandi og forvitnileg einkenni, og raunar má segja að handritið sé einn helsti styrkleikur myndarinnar, ef síðustu tíu mínúturnar eru fráskildar. En sjónrænn þáttur myndarinnar er einnig áhrifamikill, Montfermeil verður eins konar míkrókosmós fyrir allt það óréttlæti sem viðgengst í heiminum, að mestu utan velsældarmúra Vesturlanda en, þegar útlendu villimennirnir hafa komist í gegn, þá er ráðið að halda þeim á bak við öðruvísi múra inni í borgunum. Les Misérables er áríðandi kvikmynd, hún talar beint inn í líðandi stund og óhætt er að mæla með henni.
Um höfundinn
[fblike]
Deila