Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði

Kvikmyndin var fyrsta listformið sem grundvallaðist alfarið á nútímatækni, enda var henni upphaflega tekið sem tækniundri eða vísindatæki, fremur en listformi. Þá þótti form kvikmyndarinnar og tæknileg umgjörð kallast með býsna sérstæðum og knýjandi hætti á við upplifun fólks af breyttum lifnaðarháttum í nútímanum. Með tilkomu samskiptamiðla og stafrænnar tækni hefur myndmiðlun af ýmsu tagi jafnframt tekið stakkaskiptum. Ungt fólk er ekki aðeins neytendur heldur einnig framleiðendur myndefnis, og myndefnið sjálft hefur umbreyst í samskiptaform. Af þessum sökum hefur mikilvægi myndlesturs, kvikmyndarýni og ímyndatúlkunar aukist á fyrstu áratugum nýrrar aldar. Sögulega breiddin sem hér hefur verið nefnd endurspeglast jafnframt og verður tekin til umfjöllunar á málþinginu Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði, sem verður haldið öðru sinni næstkomandi föstudag í Háskólabíói. Litið verður um öxl og horft verður til framtíðar, fjallað verður jöfnum höndum um íslenska kvikmyndamenningu og erlenda, en málþinginu er fyrst og fremst ætlað að kynna íslenskar kvikmyndarannsóknir með því að leiða saman fræðimenn og áhugafólk um kvikmyndir og kvikmyndasögu.

Íslenskar kvikmyndir og íslensk kvikmyndasaga

Átta erindi verða flutt á þinginu, fjögur um íslenska kvikmyndamenningu og fjögur um málefni er tengjast erlendum kvikmyndum, sögu þeirra og þróun á stafrænum tímum. Gunnar Tómas Kristófersson, doktorsnemi í almennri bókmenntafræði sem vinnur að rannsókn á íslenskri kvikmyndasögu, ríður á vaðið í íslenska hlutanum með erindinu „„viðbjóðslegur hugsunarháttur [sem] gerir kvikmyndina ógeðslega“: Um Ágirnd eftir Svölu Hannesdóttur“. Þar verður rýnt í viðtökurnar á Ágirnd (1952) eftir Svölu Hannesdóttur, en útkoma hennar markaði tímamót í íslenskri kvikmyndasögu þar sem þarna var kvikmynd í fyrsta sinn leikstýrt af konu. Gunnar mun ræða þá ærlegu útreið sem myndin hlaut í fjölmiðlum, en Ágirnd olli reginhneyksli. Sýningar á henni voru stöðvaðar af lögreglu og á tímabili var jafnvel útlit fyrir að hún yrði bönnuð. En auk þess að gerð verður grein fyrir deilunum í kringum myndina og táknfræði hennar og vísanir raktar varpar Gunnar fram þeirri spurningu hvort um fyrstu listrænu íslensku kvikmyndina sé að ræða.

Björn Þór Vilhjálmsson, lektor í almennri bókmenntafræði og kvikmyndafræði, verður á ekki ósvipuðum slóðum í sínu erindi, „Úr hirslum Kvikmyndaeftirlitsins: Gluggað í fundargerðarbækur, umsagnir og önnur skjöl“. Enn stendur það sem eindæmi þegar Kvikmyndaeftirliti ríkisins var á öndverðum níunda áratug síðustu aldar veitt umboð til að banna kvikmyndir, en allt frá stofnun eftirlitsins árið 1932 hafði valdasvið þess takmarkast við að ákvarða hvort kvikmyndir væru við hæfi barna og takmarka aðgengi að þeim ef svo var ekki, til dæmis með því að banna þær innan sextán. Með lögum um bann við ofbeldismyndum var starfsemi Kvikmyndaeftirlitsins hins vegar endurskilgreind með róttækum hætti og ritskoðun kvikmynda formlega tekin upp af íslenska ríkinu. Í fyrstu atrennu voru tæplega 70 „ofbeldismyndir“ bannaðar og teknar úr dreifingu en „bannlistinn“ svokallaði dafnaði auðvitað ágætlega á næstu árum og lengdist þar til hann taldi á annað hundrað kvikmyndir. Í þessu erindi verður gluggað í ýmis hnýsileg skjöl frá mektarárum Kvikmyndaeftirlitsins, þ. á m. fundargerðarbækur, matsblöð, og ályktanir, í von um að birtu megi bregða á starfshætti þess og undirliggjandi hugmyndafræði, fagurfræðilegar áherslur og listskilning.

Guðrún Elsa Bragadóttir, doktorsnemi við SUNY Buffalo, flytur erindi er nefnist „Karlabransi og karllæg akademía? Konur í íslenskri kvikmyndagerð“. Þar verður fjallað um kynjamisvægi í íslenskum kvikmyndaiðnaði og spurningum velt upp um virkni og ábyrgð þess fræðafólks sem fæst við rannsóknir á kvikmyndum innan Háskólans og utan. Farið verður stuttlega yfir sögu íslenskra kvikmynda eftir konur og það rætt hvers konar myndir konur gera og hvort einhvern samhljóm megi finna í efnistökum eða formi myndanna. Eins og áður segir verður jafnframt spurst fyrir um hlutverk fræðafólks í því að rannsaka og miðla verkum kvenna, ábyrgð fræðisamfélaga og þátt sérfræðinga í því að móta hefðarveldi.

Kjartan Már Ómarsson vinnur að doktorsritgerð um höfundarverk Baltasars Kormáks, sem er auðvitað ansi ólíkt að upplagi. Baltasar hefur gert evrópsk-skandinavískar listamyndir og Hollywoodhasarkvikmyndir, rómantískar gamanmyndir, glæpa- og hamfaramyndir, svo fátt eitt sé nefnt. Þó mætti segja að einn þráður liggi gegnum höfundarverkið í heild sinni, sem sé melódramað og hin melódramatíska tækni. Melódramatískar frásagnir eru vanalega sagðar út frá sjónarhóli fórnarlambsins, og þar er algengast að þeir undirokuðu séu annað hvort konur eða börn. Börn eru sérstaklega áhrifarík í melódramatískum frásögnum þar sem þau eru í „eðli sínu“ sak- og hjálparlaus. Í melódramatískri kvikmyndahefð eru börn sem frásagnareiningar algengastar í sérstakri undirgrein sem kallast móðurmelódramað, en þar liggur m.a. melódramatísk sérstaða kvikmynda Baltasars. Börn spila veigamikið hlutverk í frásögnum hans en það er mestmegnis í gegnum samband þeirra við feður sína, þar sem mæður eru nær hvergi sjáanlegar. Hugað verður að melódramatískri virkni barna í kvikmyndum Baltasars í erindinu „Börn, fjölskylda og melódramatísk tækni í kvikmyndum Baltasars Kormáks“.

Hitchcock á tímum #MeToo, öfgabíóið, dulspeki og leikjafræði

Farið er víða í síðari hluta ráðstefnunnar þar sem sjónum er beint að erlendri kvikmyndamenningu, og flytur Nikkita Hamar Patterson, doktorsnemi í ensku, erindið „Irreversible Horror: Irreversible as Horror“. Það er „öfgabíóið“ (e. extreme cinema) sem hér liggur undir, en mynd Gaspar Noé, Irreversible (2002), hefur um langt skeið verið ein helsta hneykslunarhella listabíósins. Í umræðu sinni um myndina mun Nikkita hins vegar beita greiningaraðferðum sem rætur eiga að rekja til hryllingsmynda, og þannig bæði einangra og ræða þá þætti myndarinnar sem mest ögrandi þykja, og liggur þá ekki aðeins hið alræmda nauðgunaratriði undir. Um myndina verður fjallað á forsendum eitraðrar karlmennsku (e. toxic masculinity), og því haldið fram að þar sé að finna hið hefðbundna „hryllingsmyndaskrímsli“, en umfram það gefi viðsnúin frásagnaraðferð myndarinnar í skyn að hinn dagfarslegi veruleiki sem myndin snýr aftur til undir lokin hafi ávallt þegar verið ónýtur eða bilaður.

Þá mun Bjarni Randver Sigurvinsson, kennari í kvikmyndafræði og guðfræði- og trúarbragðafræðideild, glíma við kvikmyndina Vertigo sem Alfred Hitchcock gerði í Bandaríkjunum árið 1958, en hún hefur um árabil verið talin meðal helstu meistaraverka kvikmyndasögunnar. Ófáir kvikmyndagerðarmenn hafa sótt innblástur í Vertigo og jafnvel endurgert hana. Því hefur verið haldið fram að sú bölsýna mynd sem þar er dregin upp af manneðlinu endurspegli þegar betur er að gáð Hitchcock sjálfan og samskipti hans við konur. Með tilkomu MeToo hreyfingarinnar fyrir tveimur árum var tekist á um ágæti þessarar myndar og var hún ýmist sögð dæmi um hvernig ofbeldi gegn konum hafi verið réttlætt eða það afhjúpað. Bjarni gerir grein fyrir þessum umræðum og veltir fyrir sér hvort finna megi stað fyrir Hitchcock á tímum MeToo hugvakningarinnar.

Hliðarskref er stigið í átt að stafrænum veruleika og leikjafræði í erindi Nökkva Jarls Bjarnasonar, „Hækja leikjahönnunar: Hlutverk myndskeiða í tölvuleikjum“, en Nökkvi Jarl er doktorsnemi í menningarfræði og rannsóknarsvið hans er einmitt leikjafræði. Í erindinu er fjallað um notkun myndskeiða í tölvuleikjum, og verða þau rædd í viðtökusögulegu samhengi auk þess sem grennslast verður fyrir um fagurfræðileg vandkvæði þess að styðjast við myndefni á kostnað þess að auðga spilunarmöguleika leikja. Tilgangur og virkni ólíkra myndskeiða í leikjum verða sundurliðuð og vöngum velt yfir því hvort framþróun tölvutækninnar í bland við aukin þroska tölvuleikjamiðilsins séu tilefni til að endurskoða hlutverk myndskeiða í leikjum.

Að lokum flytur Bob Cluness erindið „Mysticism as Error: „The Esoteric Turn“ and Occult Postmodernism in Pi and The Ninth Gate“. Þar beinir hann sjónum að dulspekilegum hugmyndastraumum í samtímanum og hvernig þeir birtast í tveimur kvikmyndum, The Ninth Gate (1999) eftir Roman Polanski og Pi (1998) eftir Darren Aronofsky. Bob mun ræða hvernig hin heimullega heimsmynd nýtur brautargengis á tímum örra breytinga og félagslegs umróts, og þá sem andsvar og úrræði andspænis samfélagslegri og merkingarfræðilegri kreppu. Þegar rökvísin virðist úr sér gengin og ófær um að útskýra heiminn sem blasir við er leitað á náðir dulspekinnar, og framandi kerfi uppgötvuð og útópískar vonir endurvaknar. Bob er einkum umhugað um uppgang dulspekilegrar lífssýnar á síðustu tveimur áratugum tuttugustu aldarinnar og á nýrri öld og mun fjalla um einkenni hennar og aflvaka í samhengi við áðurnefndar tvær kvikmyndir.

Þingið verður haldið föstudaginn 18. október í sal 4 í Háskólabíó. Það hefst kl. 12.30 og lýkur kl. 17. Dagskrá þess má skoða hér fyrir neðan og allir eru hjartanlega velkomnir, sumir munu sitja þingið allt en þeir sem eiga þess ekki kost eru auðvitað velkomnir á einstök erindi.

Samtímarannsóknir í kvikmyndafræði 18.okt 12.30-17 / Dagskrá

• 12.30: Gunnar Tómas Kristófersson – „viðbjóðslegur hugsunarháttur [sem] gerir kvikmyndina ógeðslega“: Um Ágirnd eftir Svölu Hannesdóttur
• 13.00: Björn Þór Vilhjálmsson – Úr hirslum Kvikmyndaeftirlitsins: Gluggað í fundargerðarbækur, umsagnir og önnur skjöl.
• 13.30: Guðrún Elsa Bragadóttir – Karlabransi og karllæg akademía? Konur í íslenskri kvikmyndagerð
• 14:00: Kjartan Már Ómarsson – Börn, fjölskylda og melódramatísk tækni í kvikmyndum Baltasars Kormáks
• Hlé
• 15:00: Nikkita Hamar Patterson – Irreversible Horror: Irreversible as Horror
• 15:30: Bjarni Randver Sigurvinsson –  Vertigo: Meistaraverk í ljósi #MeToo
• 16:00: Nökkvi Jarl Bjarnason – Hækja leikjahönnunar: Hlutverk myndskeiða í tölvuleikjum
• 16:30: Bob Cluness – Mysticism as Error: „The Esoteric Turn“ and Occult Postmodernism in Pi and The Ninth Gate

[fblike]