„Íslensk kvikmyndaklassík“ er fyrirlestrarröð á vegum kvikmyndafræði Háskóla Íslands. Kjartan Már Ómarsson ræðir við Björn Þór Vilhjálmsson, lektor í almennri bókmenntafræði og kvikmyndafræði, um fyrirlestraröðina og hvað felist í orðunum íslensk kvikmyndaklassík.
Hvað er fyrirlestraröðin „Íslensk kvikmyndaklassík“ og hvað liggur henni að baki?
„Íslensk kvikmyndaklassík“ er fyrirlestrarröð á vegum kvikmyndafræði Háskóla Íslands þar sem mikilvægum brautryðjendum íslenskrar kvikmyndagerðar, og athyglisverðum samtímaleikstjórum, er boðið í heimsókn til að ræða um tilurð, framleiðslu og viðtökur tiltekinnar myndar eftir sig. Um er að ræða hádegisfyrirlestra sem haldnir verða einu sinni í mánuði og eru öllum opnir. Þá má gera ráð fyrir að sjálft erindið sé kannski rúmur hálftími upp í þrjú korter en að því búnu verður opnað fyrir umræður. Það er Ágúst Guðmundsson, eitt mikilvægasta kvikmyndaskáld þjóðarinnar, sem ríður á vaðið núna á fimmtudaginn (21. september) og mun hann ræða um kvikmynd sína frá 1980, Land og syni. Í kjölfarið er svo von á Guðnýju Halldórsdóttur, sem mun ræða um kvikmyndaaðlaganir sínar á skáldverkum föður síns, Kristnihald undir Jökli (1989) og Ungfrúin góða og húsið (1999). Þriðji gestur kvikmyndafræðinnar, ef vonir standast, verður svo Nanna Kristín Magnúsdóttir, en hún hefur vakið mikla athygli fyrir stuttmynd sína Ungar, sem frumsýnd var í fyrra og sópað hefur til sín hverjum verðlaunum á fætur öðrum, bæði hérlendis og erlendis. Næstkomandi vor koma svo Kristín Jóhannesdóttir og Friðrik Þór Friðriksson í heimsókn, og fleiri.
Það er svo ýmislegt sem liggur fyrirlestraröðinni til grundvallar. Hugmyndin er í senn sú að fyrirlestrarnir verði gagnlegir áhugafólki um íslenska kvikmyndasögu og að skref verði stigið til að brúa bilið sem hefur e.t.v. myndast milli akademíska heimsins og kvikmyndagerðar á Íslandi eins og henni vindur (eða vatt) fram í „rauntíma“. Með þessum hætti myndi mikilvæg þekkingarmiðlun eiga sér stað frá starfandi kvikmyndagerðarfólki yfir til háskólasamfélagsins. Þótt yfirskriftin sé „kvikmyndaklassík“ – sem er sannarlega réttnefni þar sem gestir kvikmyndafræðinnar þetta árið eiga nær allir það sameiginlegt að hafa gert verk sem klassísk eru orðin í íslenskri kvikmyndasögu, og sumir fleiri en eitt – er staðreyndin sú að þeir eru líka allir starfandi og í fullu fjöri, með spennandi verkefni í gangi og eiga vafalaust enn eftir að leggja heilmikið til okkar sameiginlegu kvikmyndamenningar.
Í öðru lagi hefur kvikmyndafræðin undan farin ár sinnt íslenskri kvikmyndagerð og kvikmyndasögu í auknum mæli, bæði í formi námskeiða og sýningarhalds. Fyrir nokkrum árum var námskeið haldið um Friðrik Þór Friðriksson, höfundarverk hans og stöðu í íslenskri kvikmyndasögu. Farið var kerfisbundið yfir verk hans og þau sett í samhengi, innlent sem og erlent. Þá var námskeið um íslenska kvikmyndahöfunda kennt fyrir skemmstu sem gekk afar vel. Það var Gunnar Tómas Kristófersson, doktorsnemi, sem kenndi það. Í námskeiðinu tók hann fyrir Ágúst Guðmundsson, Dag Kára og Baltasar Kormák og skoðaði út frá höfundarhugtakinu, eins og það hefur þróast og mótast frá því að hugmyndasmiðir frönsku nýbylgjunnar komu því upphaflega á kortið. Svo ekki sé minnst á námskeiðið sem þú kenndir í fyrra um Baltasar Kormák [vísað er til námskeiðsins „Frá 101 til Hollywood“ sem Kjartan Már kenndi]. Fleiri mætti tína til en ekki skiptir minna máli að við Háskóla Íslands eru um þessar mundir upprennandi fræðimenn á sviðinu að skrifa doktorsritgerðir um íslenska kvikmyndamenningu. Að vissu leyti byggir þetta allt á starfi sem kvikmyndafræðingurinn Björn Ægir Norðfjörð og Guðni Elísson, prófessor í almennri bókmenntafræði, hafa unnið á fyrri árum, bæði við að koma kvikmyndafræðinni á laggirnar við HÍ og í margþættri fræðastarfsemi og útgáfum.
Þannig að lagt er upp með að fyrirlestraröðin nái yfir allt kennsluárið. En verður framhald á?
Svo sannarlega. Stefnan hjá okkur í kvikmyndafræðinni er að skipuleggja fyrirlestraraðir á borð við þessa með reglubundnum hætti, jafnvel á hverju ári. En það yrði þá gert með varíasjónum. Næst væri til dæmis afar skemmtilegt að vera með fyrirlestraröð á borð við „Íslensku nýbylgjuna“, fá yngri leikstjóra til að koma í heimsókn og ræða um stöðuna í íslenskri kvikmyndagerð um þessar mundir (eins og Nanna er reyndar dæmi um í þessari fyrstu röð sem nú er verið að gangsetja). Velta upp spurningum um það hvernig kvikmyndalandslagið þessa stundina blasir við þeim sem ólust upp við verk frumherja á borð við Ágúst, Guðnýju, Kristínu og Friðrik. Það eru gríðarlega áhugaverðir hlutir að gerast í íslenskri kvikmyndagerð um þessar mundir. Ný kynslóð leikstjóra hefur verið að hasla sér völl á umliðnum árum. Hin nýfrumsýnda kvikmynd Hafsteins Gunnars, Undir trénu, er framúrskarandi dæmi um það. En einnig mætti nefna grasrótarleikstjóra á borð við Sigurð Anton Friðþjófsson (Webcam, 2015; Snjór og Salóme, 2017). Þá gæti líka verið fróðlegt að fá aðra en leikstjóra í heimsókn, ræða til dæmis við tökufólk, propsara, klippara o.s.frv. Eitt árið mætti taka fyrir tiltekna mynd og fá ólíkt fólk sem kom að gerð sömu myndar til að ræða hana frá ólíkum sjónarhornum.
Hvers vegna var ákveðið að hefja fyrirlestraröðina með Ágústi Guðmundssyni og mynd hans, Landi og sonum?
Það var eiginlega ekki annað hægt. Við erum hér að tala um eina helstu lykilmynd íslenskrar kvikmyndasögu, frábært verk sem hefur elst afskaplega vel, og það þrátt fyrir þær gríðarlega erfiðu aðstæður sem kvikmyndagerðarfólk átti við að etja á fyrstu árum „kvikmyndavorsins“ svokallaða, og jafnvel gott betur lengur en það. Myndin tekur á umfjöllunarefni sem var eitt hið miðlægasta í íslenskum bókmenntum og svo kvikmyndum nær alla síðustu öld; umskiptunum sem áttu sér stað þegar búferlaflutningarnir úr sveit í borg breyttu ásýnd þjóðarinnar og lifnaðarháttum með róttækum og óafturkræfum hætti. Rof átti sér stað sem þurfti að vinna úr, og Land og synir er eitt af meistaraverkunum sem það gera. Þar að auki er leit hérlendis að leikstjórum sem hafa átt sér jafn merkan feril og Ágúst Guðmundsson. Óhræddur lagði hann til atlögu við sagnaarfinn með Útlaganum (1981), en hún er enn þann dag í dag eina kvikmyndin sem með beinum hætti lagar Íslendingasögu að hvíta tjaldinu. Eins og Bergljót Soffía Kristjánsdóttir, prófessor í íslensku, hefur bent á, hefur Útlaginn haft mótandi áhrif á skilning okkar í dag á sögunni um Gísla Súrsson. Vart þarf að minnast á stöðu Með allt á hreinu (1982) í íslenskri menningu, og áfram hélt Ágúst að senda frá sér merkar kvikmyndir, Dansinn (1998) og Mávahlátur (2001) eru aðeins tvö dæmi.
Að lokum, hugmyndin um íslenska kvikmyndaklassík kallar fram vangaveltur um kvikmyndalega arfleifð þjóðarinnar, og aðgengi okkar að henni í dag, ekki satt?
Jú, vissulega. Kvikmyndahefð þjóðarinnar er að sumu leyti köflótt hvað samfellu varðar. Fram eftir öldinni einkennist kvikmyndasagan af tilteknum tímabilum þar sem virkni einstakra aðila rís hátt, en þess á milli er kannski fátt um tíðindi. Þetta breytist auðvitað með stofnun Kvikmyndasjóðs og áðurnefndu „kvikmyndavori“. Í dag er vandamálið hins vegar það hversu miklum erfiðsmunum það er bundið að nálgast stóran hluta kvikmyndarfsins, og þá er ég ekki einvörðungu að vísa til kvikmyndanna sem gerðar voru áður en árstíðabreytingin á sér stað. Íslenskar kvikmyndir níunda áratugarins komu mikið til út á myndbandsspólum á sínum tíma, og þó sú tækni hafi auðvitað verið herfilega vond þá er það eiginlega verra að hafa ekkert aðgengi að þessum myndum, en sú er raunin í dag. Fjöldi lykilmynda er óaðgengilegur; þessar myndir hafa aldrei verið gefnar út á DVD eða á blágeisla. Streymisþjónustur stoppa auðvitað ekki upp í eyðuna, og því grípur maður í tómt hvað eftir annað þegar maður leitar fanga í kvikmyndalegri fortíð okkar, jafnvel þegar um tiltölulega nýlegar myndir er að ræða. Úr þessu þarf auðvitað að bæta.
Ágúst Guðmundsson heldur erindi um Land og syni nk. fimmtudag, þann 21. september, milli 12–13 í Veröld, stofu 108.
Um höfundinn
[fblike]
Deila