Siðferðileg mörk – hvar eru þau?

[cs_text]
Hvaða umboð og rétt hefur skáldsagnahöfundur til að hefja sig yfir almennt siðferði í því sem hann skrifar? Svarið við því er trúlega að hann hefur engan rétt til þess annan en eigið málfrelsi og réttinn til að lýsa heiminum eins og hann sér hann. Ekki eins og hann er. Þetta kom fram í máli Dagnýjar Kristjánsdóttur á hádegisspjalli undir yfirskriftinni „Er allt leyfilegt í listum?“ Hugrás birtir erindi sem þar voru flutt af því tilefni að undanfarin ár hafa mörkin milli veruleika og skáldskapar orðið æ óljósari í listalífi landsmanna.
Undanfarin ár hafa aftur og aftur gosið upp deilur um það hvar mörkin liggi milli friðhelgi einkalífsins annars vegar og frelsis listamanna til að nota það sem þeim sýnist úr umhverfinu til að skapa verk sín hins vegar. Þessar deilur verða gjarnan mjög heitar og persónulegar og því full ástæða til að reyna að ná áttum og hugleiða hvað sé í gangi. Eitt er víst og það er að sams konar umræða fer fram alls staðar í hinum vestræna heimi. Lítum til nágrannalandanna:

Eftir lætin og málaferlin í Noregi kringum bækur Karls Ove Knausgård og blaðaskrifin um skilnað hans og skáldsögu konunnar hans fyrrverandi o.s.frv. héldu sumir Norðmenn og Svíar að tilraunin með sjálfssöguna/sannsöguna hefði verið tekin út í slíkar öfgar að nú væri þessum kafla lokið í norskri bókmenntasögu.

Ingunn Økland, aðalgagnrýnandi Aftenposten, sagðist hafa haldið það en í grein í blaðinu 24 september síðastliðnum sem hét „Litteraturen er på villspor“ (Bókmenntir á villigötum) segir hún: „Höfundarnir velta sér upp úr sjálfsævisögulegum fjölskylduátökum. Það fæðir af sér vafasamar bókmenntir og víkjandi bókmenntagagnrýni.“ Og hún heldur áfram og segir: „Bókmenntir hafa alltaf nærst á sögum lifandi fólks. Þannig hefur það alltaf verið. Samt erum við þessa dagana að slá ný met í norskum fagurbókmenntum. Það er orðið íþrótt að „segja allt“ um auðþekkjanlegar persónur. Djörf notkun á „lifandi módelum“ er næstum orðin fastur liður í hinu fagurfræðilega prógrammi svokallaðra „veruleikabókmennta““.

Til er orðin ný tegund af bókmenntum, samningurinn milli höfundar og lesenda er ekki lengur einfaldur eins og í skáldsögu, heldur tvöfaldur
Við þetta má bæta að höfundarnir nota oft sögumann sem heitir sama nafni og þeir sjálfir.  Gagnrýnendur vita ekki alveg hvernig á að bregðast við þessu. Höfundar þessara sjálf-sagna fara í persónuleg viðtöl við alla fjölmiðla og tala um sjálfa sig og það hvernig þeir tengist efninu og hvort á gagnrýnandinn að tala um verkið sem sjálfsævisögu sem sé sönn eða skáldsögu sem sé tilbúningur? Þetta er frekar mótsagnakennt en „rétta“ svarið er að verkið sé hvort tveggja og það sé til vitnis um að til sé orðin ný tegund af bókmenntum, samningurinn milli höfundar og lesenda er ekki lengur einfaldur eins og í skáldsögu, heldur tvöfaldur, tvær bókmenntagreinar hafa runnið saman í eina sem er kölluð sjálfssögur eða sannsögur eða æviskrif eða skáldævisögur.

Ingunn Økland vill skera úr um hvort bækur séu ævisögur eða skáldskapur. Hún og aðrir saka höfundana um hræsni og segja að þeir leiki tveimur skjöldum, séu  persónulegir í kynningu bókanna og tali óhikað um sjálfsævisögulegt upphaf þeirra en ópersónulegir þegar hin „lifandi módel“ bregðast illa við og stefna þeim fyrir ærumeiðingar, þá segja þeir að bókin sé skáldsaga og allt í henni sé tilbúið.  Og listin verði að vera frjáls. Ég tek hér tvö dæmi um umræðu sem geisaði í öllum dagblöðum Noregs í september, október og nóvember síðast liðnum.

Ingunn Økland og aðrir saka höfundana um hræsni og segja að þeir leiki tveimur skjöldum.
Vigdis Hjort er áhugaverður höfundur sem mjög oft notar „eigin persónu“ sem sögumann í skáldsögum sínum, bæði ljóst og leynt. Hún hefur oft verið ögrandi og umdeild. Í nýjustu bók sinni Arv og miljö (Arfur og umhverfi) notar hún sögumann sem heitir Bergljót og er miðaldra kona sem þarf að gera upp gömul mál við nánustu fjölskyldu. Hún hefur verið í sálgreiningu og fengið aftur minningar um sifjaspell sem hún varð fyrir af hálfu föðurins þegar hún var 5-7 ára gömul. Þetta hefur mótað allt hennar líf en hún vissi ekki hvaðan kvöl hennar kom.

Bókin hefur fengið afar góða dóma, bæði gagnrýnenda og hrifinna lesenda. Líka Ingunnar Økland sem hefur þó efasemdir um hana og segir að ef Vigdís Hjort sé að nota eigið líf og bókin sé ævisöguleg hafi faðirinn drýgt glæp og fyrir það hefði átt að ákæra hann, dæma og fordæma minningu hans. Sé þetta hins vegar skáldskapur beri bókin fram ásakanir á saklausan mann og í annarri grein eltir gagnrýnandinn upplýsingar í bókinni til að sýna að hún lýsi raunverulegri jarðarför föður Vigdísar og sé meiri veruleiki en bókmenntir.

Vigdís Hjort svaraði þessari gagnrýni og sagði að Aftenposten vildi ekki láta segja neitt ljótt um penar fjölskyldur í vesturbænum og þar með er hún eiginlega búin að staðfesta að bókin fjalli um hana og fjölskyldu hennar.

Þetta fyrra dæmi sýnir vel „ómöguleika“ umræðunnar og þó erum við að tala um bók þar sem höfundurinn gerir sér það ómak að velja söguhetju annað nafn og fjarlægja efnið sjálfri sér amk hvað það varðar. Það gerist ekki í hinu dæminu sem nú verður vikið að.

Þær bækur sem best seljast og mesta athygli og umtal hafa hlotið eru skáldsögur frægs fólks sem lýsir ástum sínum og annarra, örlögum og mótlæti eins og veikindum í smáatriðum en kallar það skáldsögur. Geir Gulliksen, er þekktur rithöfundur og forlagsmaður sem hefur komið við sögu margra ungra höfunda í Noregi, m.a. Karls Ove Knausgaard. Geir Gulliksen skrifaði bók um skilnað sinn, Historien om et ekteskap (Sagan af hjónabandi) sem kom út í fyrra.

Fyrrverandi kona hans, Marianne Bang Hansen skrifaði grein 19.október undir yfirskriftinni: „Jeg var gift med en forfatter. Det finnes ingen etikk som beskytter mitt privatliv.“ (Ég var gift rithöfundi. Það er engin siðfræði til sem verndar einkalíf mitt.“)

Hún segir að það svíði undan því að líf hennar í einkalegustu smáatriðum sé notað og persóna hennar túlkuð og toguð í formi bókarpersónu
Hún segir að það svíði undan því að líf hennar í einkalegustu smáatriðum sé notað og persóna hennar túlkuð og toguð í formi bókarpersónu sem allir vinir þeirra hjóna og kunningjar þekki nú í útgáfu Geirs. Hún geti ekki mótmælt þessu, þá sé hún að segja að þetta sé lýsing á sér – og henni sé gert að láta þetta yfir sig ganga. Það vilji hún ekki. Hún er sjálf sérhæfður sálfræðingur og segir að um sitt fag gildi strangar siðareglur um meðferð persónulegra upplýsinga og hún spyr með hvaða rétti bókmenntirnar geti hafið sig yfir allan persónurétt og virðingu fyrir einkamálum annarra þekkjanlegra persóna?

Réttur listamannsins/höfundarins er rómantísk hugmynd sem byggir á því að höfundurinn hafi sérstakt innsæi komið frá guði og/eða sé gæddur einstöku næmi og hugrekki og skyldu til að segja sannleikann um samfélagið.
Og þetta er mjög mikilvægt. Réttur listamannsins/höfundarins er rómantísk hugmynd sem byggir á því að höfundurinn hafi sérstakt innsæi komið frá guði og/eða sé gæddur einstöku næmi og hugrekki og skyldu til að segja sannleikann um samfélagið. Þetta hlutverk höfundarins hefur lengi verið dregið í efa – það féll, segir danski bókmenntafræðingurinn Jon Helt Haarder með pólitíseringu höfundanna á sjöunda áratugnum (Jon Helt Haarder, Performativ biografisme, 2014) og sannfæringunni um að öll lýsing og túlkun á veruleikanum væri stéttbundin og hagsmunatengd. Þar byrjuðu líka tengslin milli hins persónulega og pólitíska að falla „gerum hið persónulega pólitískt“ sögðu femínistarnir og vildu að konur færu fram í bókmenntum og listum og vitnuðu um heimilisofbeldi og kúgun og drægju frá gluggunum svo að allir gætu séð hvað fram fór í húsinu.

Í dag sjáum við að höfundar og höfundavirkni bókmenntanna er komið afar langt frá hinum útvöldu boðberum sannleikans.
Síðan hafa komið margar kollsteypur og í dag sjáum við að höfundar og höfundavirkni bókmenntanna eru komin afar langt frá hinum útvöldu boðberum sannleikans. Æ færri vilja lesa verk annarra en fleiri skrifa um það sem þeir lásu eða sáu, skapa sjálfir og vefengja sköpun þeirra sem fyrstir sögðu eitthvað með annarri og betri sögu. Fólk skrifar í hópum og notar netið til þess. Höfundarhugtakið hefur sem sagt breyst í grundvallaratriðum eins og Alda Björk Valdimarsdóttir fjallaði um í doktorsritgerð sinni: Ég hef lesið margar Jönur“: Höfundarvirkni Jane Austen í þremur kvennagreinum samtímans“ (2014).

Hvaða umboð og rétt hefur þá höfundur einnar skáldsögu til að hefja sig yfir almennt siðferði í því sem hann skrifar?

Svarið við því er trúlega að hann hefur engan rétt til þess annan en eigið málfrelsi og réttinn til að lýsa heiminum eins og hann sér hann. Ekki eins og hann er. Því það getur hann ekki fremur en aðrir sem þurfa að nota tungumálið til að lýsa því sem þeir sjá. Hugtakið „veruleika-bókmenntir“ sem Norðmenn nota er nýtt,  smíðað eins og veruleika-sjónvarp en þannig sjónvarp gefur sig út fyrir að fylgja völdum persónum í raunverulegu lífi þeirra við raunverulegar aðstæður. Flestir vita nú orðið að þessum þáttum er leikstýrt, þeir eru mótaðir á flókinn hátt og hvað sem þeir eru er það allt annað en veruleiki. Og þetta felst líka í mimesis skilgreiningu Platos – hinn „raunverulegi heimur“ í skáldverki er alltaf túlkaður, alltaf ummyndun og úrvinnsla.

Það er ekki hægt að setja reglur sem kveða á um hvað sé siðrænt og hvað sé ósiðlegt í skáldskap, hvað beri að leyfa og hvað beri að banna.
Það er ekki hægt að setja reglur sem kveða á um hvað sé siðrænt og hvað sé ósiðlegt í skáldskap, hvað beri að leyfa og hvað beri að banna. Á því yrði enginn endir og ekki viljum við bera okkur saman við þau ríki sem hafa stundað og stunda ritskoðun.  Það má líka vel rökstyðja að hlutverk bókmenntanna sé einmitt að fara inn á svið sem ekki megi fara inn á – lýsa þekkingu og tilfinningum sem enginn hefur aðgang að nema sá sem skrifar þegar hann skrifar. Eina skyldan sem höfundur þarf að axla er að búa til listaverk og sjaldan tekst mönnum það ef þeir eru í haturs- eða hefndarhug.

Listamannshlutverkið losar engan undan þeirri skyldu að vera siðræn manneskja í samskiptum við annað fólk, eða svo vitnað sé í Fegurð himinsins eftir Halldór Laxness þar sem ekkjan á Eyri segir við Ólaf Kárason: „Ég spurði sjálfa mig: til hvers eru þá falleg kvæði ef skáldin eru vondir menn?“

Erindi þetta var fyrst flutt á opnum hádegisfundi í Háskóla Íslands undir yfirskriftinni Er allt leyfilegt í listum? – hádegisspjall um siðferði í listum þann 20. janúar 2017. Hér fyrir neðan má sjá upptöku frá fundinum.

[/cs_text]
Um höfundinn
Dagný Kristjánsdóttir

Dagný Kristjánsdóttir

Dagný Kristjánsdóttir er prófessor emeríta í íslenskum nútímabókmenntum við Íslensku­- og menningardeild Háskóla Íslands. Sérsvið hennar er íslensk bókmenntasaga, kvennabókmenntir, barnabókmenntir, kynjafræði og sálgreining. Sjá nánar

[cs_text][fblike][/cs_text]

Deila

slotoppo


agen bola online


Mix Parlay


Judi Bola


Mix Parlay


judi bola


slot gacor anti rungkad


Penghematan 3x Tips Mahjong Ways Hunian PCH

Rahasia Siti Surabaya Produktivitas Naik 25 PCH

Scatter Hitam Bisnis Irfan Hunian Langka PCH

Bandingkan Mahjong Ways vs Cost Saving PCH

Kunci Gopay178 Hunian Berperabot PCH

Membaca Data Bisnis dengan Mahjong Wins Gopay178

Satu Pintu 75000 Pilihan Single Poc PCH

Relokasi Tanpa Drama Panduan Group Move

Fitur Baru PCH Check In Mudah Jackpot Gopay178

Kenyamanan Eksekutif Hunian PCH All Inclusive

Dosen STIP Ungkap Pola Raja Zeus 178 Juta

Mega Win Fadil Bogor Pola Mahjong Ways Ilmiah

Scatter Hitam Taruna Wulan Semarang Menang 112 Juta

Riset Mahasiswa Jakarta Wild Bandito Data Navigasi

Raka Surabaya Uji Pola Mahjong Ways Berhasil Gopay178

Kapten Rendra STIP Pola Lucky Neko Taruna Maritim

Temuan STIP Pola Raja Zeus Gelombang Laut Banda

Mahjong Wins3 Simulasi Ilmiah Taruna Teknika

Taruna Rudi Makassar Rekor 134 Juta Mahjong Ways

Jordan Bogor Penelitian Mahjong Ways 92 Juta

Dosen STIP Pengaruh Pola Spin Mahjong Ways

Pola Turbo Cuan Mahjong Wins3 Psikologi Taruna

Gopay178 Studi Pola RTP Harian Lab STIP

Dian Pekalongan Menang 75 Juta Analisis Mahjong Wins3

Taruna Lina Padang 98 Juta Metode Lucky Neko STIP

Kapten Suharto Pola Wild Bandito Navigasi Kapal

Taruna Fadil Bogor Mahjong Ways Lab Statistik

Taruna Denpasar 67 Juta Simulasi Mahjong Ways

Cuan Lucky Neko Modul Statistik Maritim

Dian Pekalongan Analisis Akademis Mahjong Wins3

Taruna Inces1000 STIP Pola RTP Ilmiah

Taruna Rudi Makassar Uji Pola RTP Mahjong Ways

Peneliti STIP Mahjong Ways Analisis Arus Laut

Lucky Neko STIP Simulasi Probabilitas Kapal

Pola Turbo Taruna Bogor Mahjong Ways 92 Juta

Taruna Siti Pontianak Riset Wild Bandito 102 Juta

Taruna Wulan Semarang Scatter Hitam 112 Juta

Riset EJournal STIP Pola Raja Zeus Navigasi

Mahjong Wins3 Modul Kedisiplinan STIP

Wild Bandito Riset Taruna STIP Internasional

Taruna Ilham Palembang Pola Lucky Neko STIP

Taruna Aldi Bandung Scatter Hitam STIP

Gopay178 Riset STIP Pola Mahjong Wins3

Pola Lucky Neko Latihan Reaksi Cepat Maritim

Taruna Rehan Solo Simulasi Mahjong Ways 115 Juta

Taruna STIP Jakarta Mahjong Ways Gopay178

Gopay178 Penelitian Pola Scatter Hitam

Riset Pola Spin Janda Wild Bandito Fokus Taruna

Taruna Inces1000 STIP Probabilitas Arus

Taruna Lina Padang 98 Juta Metode Lucky Neko

Pola Spin Rahasia Mahjong Ways 2

Trik Spin Manual Gates of Olympus

Waktu Terbaik Scatter Hitam

Trik Spin Sweet Bonanza

Pola Spin Wild West Gold

Jam Hoki Mahjong Ways

Rahasia Spin Starlight Princess

Pola Spin Gates of Olympus X1000

Pola Spin Mahjong Ways 3

Waktu Terbaik Sugar Rush

Pola Spin Jigjag Mahjong Wins

Eko Samarinda Gates of Gatot Kaca

Pola Spin Stabil Mahjong Wins3

Dody Perbandingan Gaya Spin

Scatter Hitam Anti Banned

Pola Spin Gates of Olympus X5000

Fitur Turbo Gates of Olympus

Pola Spin Modal Kecil Mahjong Wins

Gaya Spin Efektif Semua Game

Reset Akun Mahjong Ways

Strategi Unik Tegal Pengusaha Es Batu Ubah Waktu Pendinginan Jadi Rumus Penjualan Paling Akurat

Mantan Honorer Kaya Temukan Kode Scatter Rahasia Kini Jadi Jutawan

Ibu Rumah Tangga Hasilkan Rp90 Juta dari Catatan Tanggal Penjualan Sederhana

Riset Pegubin Buktikan Pola Internet Naik Turun Berbanding Lurus dengan Omzet UMKM

Model Keuangan Ajaib Mahasiswi Akuntansi Mirip Pola Spin Digital

Jurnalis Muda Ungkap Hubungan Waktu Posting dan Peluang Transaksi Raksasa

Bahasa Baru UMKM Kepala Bidang Ekonomi Sebut Pola Scatter Kunci Sukses Modern

Laporan Rahasia 78 Persen UMKM Gunakan Strategi Rolling Tanpa Sadar

Ide Bisnis Gratis Pemilik Warung Kopi Dapat Cuan dari Log Data Terbengkalai

Cepat Kaya Diskominfo Rilis Aplikasi Deteksi Jam Cuan Berbasis Analisis Harian

Modal Tukang Parkir Semarang Catat Waktu Mobil Datang Dapat 70 Juta

Strategi Produksi Viral Pengusaha Snack Gunakan Pola Gopay178

Kisah Pegawai Malam Menemukan Waktu Hoki di Tumpukan File Audit

Terobosan AI Gopay178 Prediksi Jam Ramai Marketplace Lokal

Fenomena Digital Data UMKM Aktif Malam Hari Tumbuh 50%

Cerita Lucu Berakhir Cuan Pegawai Dinkop Salah Upload Data

Inovasi Gila Pegubin dari Jaringan WiFi ke Jaringan Bisnis

Fakta Unik Kudus UMKM Temukan Hubungan Musik Dangdut dan Omzet

Peluang Bisnis Barista Dapat Ide Usaha dari Chat Grup Gopay178

Lebih Akurat dari Ramalan Pengusaha Cilacap Klaim Pola Gopay178

cepdecantabria tukang las bongkar trik mahjong 3 maxwin wild power

rahasia mega scatter mahjong wins 3 cepdecantabria pola gacor naga hitam

master cepdecantabria trik bet all in gates of olympus formula jackpot

kisah petani garam madura cepdecantabria hujan scatter spin manual

cepdecantabria ungkap rtp pg soft server eksklusif sarjana sukses pola baru

juragan pempek heboh cepdecantabria jam hoki gates of olympus turbo efektif

cepdecantabria juru parkir viral metode sensasional mahjong wins maxwin

anak kos yogya cepat kaya panduan jitu cepdecantabria mahjong ways master

stop rugi cepdecantabria rtp wild bounty trik penambang emas maxwin

heboh komdis stip taruna jago mahjong cepdecantabria tren kemenangan

strategi menang konsisten 75juta gates of olympus kutaitimurkab

disertasi kunci menang 120juta mahjong wins 3 kutaitimurkab

prediksi menang mahjong wins 3 50juta data historis kutaitimurkab

pola wild power jackpot 88juta mahjong ways 3 kutaitimurkab

rahasia bet all in 90juta mahjong ways 1 metode kutaitimurkab

algoritma wild bounty teknik menang 150juta mahasiswa kutaitimurkab

jurnal scatter hitam jackpot 99juta pragmatic play kutaitimurkab

strategi menang 65juta gates of olympus mahasiswa itb kutaitimurkab

rtp menang cepat 110juta mahjong ways 1 vs 3 kutaitimurkab

pola distribusi scatter menang 105juta mahjong ways 3 kutaitimurkab

mahasiswa stmikkomputama god hand gates olympus dana studi 75 juta

dosen stmikkomputama rahasia pola algoritma mahjong ways 3 jackpot

alumni stmikkomputama tukang service workshop mewah scatter hitam

stmikkomputama komite disiplin prestasi coding mahjong wins skripsi

mahasiswa stmikkomputama tingkat akhir naga hitam mahjong kesabaran

rahasia banjir scatter alumni stmikkomputama ayah 2 anak 65 juta

direktur stmikkomputama jackpot puluhan juta trik pola mahjong ways

penjual pulsa stmikkomputama sukses gates olympus logika pemrograman

mahjong wins 3 pragmatic teknik jitu lulusan stmikkomputama jackpot

cara singkat jackpot rtp pg soft 10 jurus rahasia stmikkomputama

komputama algoritma scatter hitam jackpot 99 juta

disertasi dosen komputama probabilitas menang mahjong wins 3

wild power jackpot 88 juta pola mahjong ways 3 dosen mtk komputama

tim riset komputama studi pola scatter mahjong ways 3 105 juta

strategi eksponensial gates of olympus kuliah komputama 75 juta

metodologi komputama rahasia bet all in mahjong ways 1 90 juta

mahasiswa komputama teknik menang 150 juta wild power wild bounty

model prediksi komputama data historis menang 50 juta mahjong wins 3

analisis komparatif rtp komputama menang cepat mahjong ways 1 vs 3

topik hangat mahasiswa itb komputama strategi menang gates of olympus

strategi scatter hitam geothermal itmnganjuk maxwin pembangunan

mahjong ways 3 konservasi mangrove itmnganjuk dana csr triliun

pola kemenangan beruntun jalur logistik cpo itmnganjuk bisnis ekspor

analisis mahjong ways 3 kenaikan wisatawan itmnganjuk pantai beras basah

pemkab implementasi full power wild kebun sawit rakyat panen maxwin

gerakan anti rungkad inspirasi umkm itmnganjuk omzet melonjak drastis

dprd terkejut upgrade scatter hitam percepat infrastruktur pedalaman

mahjong ways 3 ukur indeks kebahagiaan masyarakat itmnganjuk maxwin

misteri big win frekuensi kemenangan jam padat aktivitas tambang

mahasiswa itmnganjuk beasiswa jepang penelitian free spin irigasi

mahjong ways 3 tracon wild spin 1000 persen

pola reel gacor mahjong ways 2 tracon 2025

strategi tracon mahjong ways 3 wild energy digital

bocor pola mahjong wins 3 tracon trik wild

gertakan sempurna tracon mahjong ways 3 max win

tracon exclusive trik mahjong ways 3 lamine yamal

fenomena baru strategi wild spin tracon mw3

perbandingan mahjong ways 2 vs 3 gacor tracon 2025

makna wild spirit mahjong ways 3 strategi tracon

strategi tracon taruhan maksimal mahjong ways 3