Gyðingarnir og „góða fólkið“ í Berlín

Gotthold Ephraim Lessing
Gyðingarnir
Berliner Ensemble, 2016

Lófatak lýgur ekki; þetta vita reyndir leikarar og aðrir sem fram koma opinberlega. Vissulega er munur á klappkúltur ýmissa þjóða, Bretar klappa til að mynda fremur stutt, yfirleitt ná leikarar aðeins að hneigja sig einu sinni áður en lófatakinu lýkur. Þó má vel merkja muninn á því sem er kurteisleg skyldurækni og ósvikin hrifning og sama á við á þeim stöðum þar sem klappað er lengur og leikarar koma kannski margsinnis fram á sviðið. Íslendingar og Þjóðverjar hafa, að minni reynslu, svipaðan klappkúltúr, þeir lemja saman lófum töluvert lengur en Bretar að aflokinni sýningu þannig að áhorfendur í þessum löndum þurfa að hafa aðeins meira fyrir lífinu en þeir.

Það vantaði ekkert upp á lófatakið í æfingasal Berliner Ensemble leikhússins í Berlín núna í desember að aflokinni sýningu á Gyðingunum eftir Gotthold Ephraim Lessing og leikararnir fundu áreiðanlega að það var verðskuldað. Verkið hefur verið á fjölunum frá frumsýningu 2003 og farið víða um hinn þýskumælandi heim. Leikstjórinn var enginn annar en George Tabori, (1914-2007) ungverskur gyðingur sem fór til Berlínar á millistríðsárunum til náms, en varð að flýja eftir að nasistaóværan komst til valda.

Það má kannski líta á þetta verk sem nokkurs konar „manifesto“ eða yfirlýsingu þess sem kallað er „góða fólkið“ með undirtón fyrirlitningar nú á dögum

Þetta er verk frá 1749 og var annað leikritið sem hinn ungi Lessing skrifaði, rétt orðinn tvítugur að aldri. Það má kannski líta á þetta verk sem nokkurs konar „manifesto“ eða yfirlýsingu þess sem kallað er „góða fólkið“ með undirtón fyrirlitningar nú á dögum, því þetta var fyrsta verkið eftir kristinn mann í Evrópu sem lýsti gyðingum með jákvæðum hætti, já, er reyndar nokkurs konar áróðursverk fyrir því að mennirnir séu allir jafnir og það áður en Jean-Jacques Rousseau skrifaði sín frægu verk um ójöfnuðinn (1755) og samfélagssáttmálann (1762). Söguþráðurinn er einfaldur og ber þess merki að Lessing hafði verið að lesa ensk leikskáld; þetta er einþáttungur, kammerverk, með sex persónum og vísar aðeins fram til farsans og þess sem síðar var kallað á ensku „well-made play“ (nítjándu aldar aðlögun að hinum klassísku reglum Aristótelesar). Þetta lýsir sér í stuttu máli með þéttri frásögn og fléttu sem leyst er upp í lokin.

Í Gyðingunum hefst sagan á því að tveir bófar, dulbúnir sem gyðingar, ráðast á vellauðugan aðalsmann og reyna að ræna hann. En það mistekst vegna þess að ferðalangur á vettvangi grípur inn í og bjargar honum. Aðalsmaðurinn vill sýna þakklæti sitt með því að bjóða honum heim, en ferðalangurinn vill það helst ekki, hann gerði ekki góðverkið til að þiggja laun, heldur góðverksins vegna; hann er sem sagt góður maður, dyggðugur maður. Leikurinn flækist síðan smám saman með dramatískri íroníu þar sem áhorfendur vita að bófarnir eru í raun þjónar aðalsmannsins, þeir stela líka frá ferðalangnum og einnig virðist sem ástarflétta sé í uppsiglingu. Upp kemst loks um bófana eftir nokkuð farsakennda atburðarás og aðalsmaðurinn  er tilbúinn að gefa honum dóttur sína (og hún er sammála) ásamt öllum sínum auðæfum, því slíkum öðlingi höfðu þau aldrei áður kynnst. En sæluríkur endir steytir á því að að ferðalangurinn er gyðingur. Rúsínan í pylsuendanum er súr og sárgrætileg.

Uppfærsla Taboris hjá Berliner Ensemble er einföld og vitaskuld brechtísk í þessu húsi, áður en leikararnir koma inn á sviðið er sömu leikmynd varpað á stórt tjald og eftir stutta stund sést Tabori heitinn koma inn á sviðið og setjast í stól til hliðar, en hann mun oft hafa gert það og setið þar alla sýninguna. Þegar leikararnir koma inn á sviðið í kvikmyndinni í bakgrunninum koma þeir sem á sviðinu standa samtímis inn á það með sama hætti og setjast síðan niður í sæti umhverfis græna gervigrasflöt sem þekur sviðsflötinn að mestu. Búningarnir eru einhvern veginn eins og þeir hafi verið keyptir í verslun fyrir grímubúninga frá rókókó tímanum, en lítið er um aðra leikhluti, nema þá helst ferðatöskur ferðalangsins góða.

Leikurinn er ýktur í áttina að farsa og karíkatúr og undirstrikar þannig húmoríska íroníuna í textanum.

Leikurinn er ýktur í áttina að farsa og karíkatúr og undirstrikar þannig húmoríska íroníuna í textanum. Þetta dekkar að vissu leyti boðskapinn sem reyndar verður ekki ljós fyrr en undir lokin. Það er raunar að sumu leyti fyrirsjáanlegt að ferðalangurinn sé gyðingur og er það vísast af ásettu ráði, því þannig verða andgyðinglegar fullyrðingar, sem hann þarf að heyra aftur og aftur, beittari í eyrum áhorfenda. Boris Jacoby, sem leikur ferðalanginn, þarf að takast á við erfiðasta hlutverkið í uppfærslunni, þar sem hann er allan tímann alvarlegur og stendur fast á siðferði sínu og dyggðum. Hann myndar andstæðu við alla hina sem alltaf eru að hugsa um sjálfa sig og eigin hag; með lágstemmdum leik, dökkum búningi og slyngri förðun tekur hann á sig dálítið kvenlega mynd. Aðalsmaðurinn óheppni (Axel Werner), klassískur patríarki, geislar reyndar ekki af húmor, en hann er líka óraunsær í hjali sínu um dyggðir og manngæði, þangað til hann veit hver uppruni ferðalangsins er. Dóttur hans leikur Hanna Jürgens með votti af expressíonísku oflæti eins og þýskur gamanleikur einkennist oft af. Hún hefur sterka viðveru þrátt fyrir það og gerir sér nokkurn mat úr texta sínum. Christoph, þjón ferðalangsins, lífsnautnamanns sem hefur ekkert á móti því að þiggja gestrisni aðalsmannsins, leikur Michael Rothmann af raunsæislegum þrótti og hæfilegri fýlu þegar húsbóndinn segir honum að pakka niður í töskur. Piparjúnkuna Lisette, sem daðrar við Christoph og verður til að leysa flækjuna á endanum, leikur Claudia Burckhardt af ósvikinni expressíoneskri hysteríu og nær þó að halda saman persónulegri þversögn, því hún kemur upp um bófana í lokin þótt það væri henni sjálfri ekki endilega í hag. Þrjótarnir tveir (Felix Tittel & Winfred Croos) eru svo þrjótar eins og þeir eiga að vera.

Innri kaldhæðni verksins skapar þannig íroníu sem kallast á við það sem upplifum núna og ekki síst það sem kallað er með fyrirlitningu „góða fólkið“ af þeim sem vilja að fá að stunda sinn rasisma og engar refjar.

Þetta tímalausa verk Lessings á vel við á okkar tímum, þegar ólga mannhaturs og kynþáttahyggju veður uppi á Vesturlöndum og margt sem sagt er um gyðinga í leikriti frá 1749 gæti vel heyrst eða sést í dag. Innri kaldhæðni verksins skapar þannig íroníu sem kallast á við það sem upplifum núna og ekki síst það sem kallað er með fyrirlitningu „góða fólkið“ af þeim sem vilja að fá að stunda sinn rasisma og engar refjar. Það er líka kaldhæðni að eitt fyrsta verkið sem tók afstöðu „góða fólks“ allra tíma skyldi eiga uppruna sinn í Þýskalandi og það er reyndar staðreynd að með afhelgun Upplýsingarinnar tókst gyðingum að „laga sig að“ þýsku þjóðfélagi svo mjög að þeir héldu sumir fram á fjórða áratug síðustu aldar að járnkrossinn sem þeir fengu í fyrri heimstyrjöld gerði þá að bona fide Þjóðverjum. Svo var ekki, því „vonda fólkið“ náði völdum með hryllilegum afleiðingum. Það var því dálítið sérkennileg tilfinning að sjá þetta tæplega 270 ára gamla leikrit með hatursorðræðu samtímans og alla söguna á milli í kollinum. En það minnti á að „góða fólkið“ á alltaf erindi.

[fblike]