Hinsegin fólk, söguskoðun og vald

Á Íslandi hafa alltaf verið til einstaklingar sem laðast að sama kyni eða ganga á einhvern hátt gegn hefðbundnum viðmiðum um kyntjáningu og kynhegðun. Hinsegin fólk, sem þjóðfélagshópur með hugmyndir um sameiginlega hagsmuni, menningu og sögu, er aftur á móti frekar ungt fyrirbæri í Íslandssögunni og því ef til vill ekki að undra að litlar sem engar rannsóknir hafa verið unnar á sögu hans. Samt sem áður höfum við flest ákveðna sögulega framvindu í huga þegar við ímyndum okkur sögu hinsegin fólks á Íslandi. Það ríkir með öðrum orðum ákveðin söguskoðun þegar kemur sögu þessa hóps.

Það er ekki tilviljun háð hvaða söguskoðun verður ríkjandi. Hún mótast af ákveðnum hagsmunum og valdalínum sem hafa áhrif á það hvaða saga er sögð og hvernig við segjum hana.

Söguskoðun er margslungið fyrirbæri. Einstaklingar geta haft ákveðna söguskoðun, þá kannski sérstaklega fræðimenn eða stjórnmálamenn sem leitast við að túlka söguna á ákveðinn hátt. Til dæmis birtist ákveðin söguskoðun í þessari grein hér. Söguskoðun getur þó einnig tilheyrt tilteknum samfélögum og endurspeglar þá ríkjandi hugmyndir um söguna eða það sameiginlega sjónarhorn sem meðlimir þessara samfélaga skoða og túlka söguna út frá. Það er ekki tilviljun háð hvaða söguskoðun verður ríkjandi. Hún mótast af ákveðnum hagsmunum og valdalínum sem hafa áhrif á það hvaða saga er sögð og hvernig við segjum hana. Í ríkjandi söguskoðun varðandi réttindabaráttu hinsegin fólks togast þannig á annars vegar sú saga sem hinsegin fólk segir af sjálfu sér og glímu sinni við samfélagslega undirokun og hins vegar sú saga sem þjóðin segir af sér og hvernig hún varð leiðandi í mannréttindamálum.

Í ríkjandi söguskoðun varðandi réttindabaráttu hinsegin fólks togast þannig á annars vegar sú saga sem hinsegin fólk segir af sjálfu sér og glímu sinni við samfélaglega undirokun og hins vegar sú saga sem þjóðin segir af sér og hvernig hún varð leiðandi í mannréttindamálum.

Þessa söguskoðun má taka saman, í einfaldaðri mynd, nokkurn veginn á þennan hátt: Samkynhneigt fólk kemur inn úr þokunni á óræðum tíma eftir miðja 20. öld. Þetta er hnípið fólk, þó aðallega karlar, í vanda vegna fordóma meirihlutasamfélagsins. Það er „í felum“ og býðst annað hvort að sætta sig við ríkjandi ástand eða flýja til Danmerkur. Þá kemur fram á sjónarsviðið ný og drífandi kynslóð ungs fólks (stundum að utan frá Danmörku) sem sættir sig ekki við afbrigðileikastimpilinn og misréttið sem honum fylgir. Fólkið binst samtökum, Samtökunum ‘78, til að berjast fyrir réttindum sínum og fræða almenning um málefni samkynhneigðra. Það lendir í stappi við yfirvöld og mætir gríðarmiklum fordómum en með seiglu að vopni fara sigrar að nást. Samkynhneigðir hljóta lagaúrbætur og vinna smám saman hug og hjörtu almennings í gegnum gleði og fræðslu.

Mælikvarðinn á velgengnina eru: A. Hversu margir mæta til að horfa á gleðigönguna á Hinsegin dögum í Reykjavík og hvernig sú ganga hefur farið frá því að vera kröfuganga í það að vera hátíð fyrir alla fjölskylduna. B. lagasetningar sem miða að auknum réttindum tveggja einstaklinga af sama kyni til að stofna fjölskyldu, þ.e. gifta sig og eignast börn. Þótt ýmis lög hafi gengið í gegn á þessu tímabili sem miðuðu að því að vernda samkynhneigða gegn mismunun, t.d. má lögum samkvæmt ekki neita fólki um vöru og þjónustu á grundvelli kynhneigðar eða hafa uppi hatursorðræðu gegn hinsegin fólki, falla þau ávallt í skuggann af hjónabandslöggjöfinni sem er skilgreind sem stærsta hagsmunamál og lokatakmark samkynhneigðra og er það síðan yfirfært á hinsegin fólk í heild.

Samkvæmt þessum mælikvarða var fullu jafnrétti náð árið 2010 þegar einum hjúskaparlögum fyrir alla var komið á ásamt fullum lagalegum rétti para til gervifrjóvgunar og ættleiðingar óháð kynjasamsetningunni í parbandinu og 80 þúsund manns mættu til að horfa á gleðigönguna. Gjarnan fylgir sögunni að nú sé svo komið að hinsegin Íslendingar njóti svo mikilla réttinda að þeir geti gert jafnrétti og mannréttindi hinsegin fólks að útflutningsvöru. Loks er stundum viðurkennt, í framhjáhlaupi, að aðrir hópar undir hinsegin regnhlífinni eigi enn nokkuð í land.

Vissulega er þetta mikil einföldun en hér er þó ýmislegt sem vert er að skoða nánar og velta því upp hvers vegna við segjum söguna á þennan hátt og hverjir hafi hagsmuna að gæta af því. Í fyrsta lagi felur þetta sjónarhorn í sér mjög mikla eðlishyggju. Þ.e. að hinsegin fólk hafi alltaf verið til staðar í gegnum söguna, á nákvæmlega sama hátt og nú. Helsti munurinn sé bara sá að það hafi verið kúgað og lengra „inni í skápnum“ en nú. Á sama tíma nýtur sú afstaða mest fylgis innan fræðasamfélagsins að kynvitund, kynhneigð og kynverund séu samfélagslega mótuð fyrirbæri og því sífelldum breytingum undirorpin. Ríkjandi söguskoðun dæmir aftur á móti alla Íslendinga sem stunduðu kynlíf með fólki af sama kyni fyrir árið 1975 sem skápahomma og –lesbíur. Það er afar villandi vegna þess að flest bendir til þess að það sé fyrst um miðbik 20. aldar, og jafnvel ekki fyrr en á sjöunda og áttunda áratugnum í tilfelli lesbía, sem fólk á Íslandi byrjaði að taka upp sjálfsmynd sem við myndum í dag kalla hinsegin. Og það er ekki fyrr en að fólk byrjaði að berjast fyrir réttindum á grundvelli þessarar sjálfsmyndar sem hugmyndin um að öllum beri að opinbera kynhneigð sína verður til.

Sigursagan veitir fólki innblástur og gerir bæði hinsegin fólki og meðlimum meirihlutasamfélagsins kleift að líða vel í hjarta sínu með þann árangur sem náðst hefur.

Í öðru lagi mætti nefna að ríkjandi söguskoðun dregur upp mynd af réttindabaráttu hinsegin fólks sem sigurgöngu. Það er væntanlega ein stærsta ástæða þess að hún er eins útbreidd og raun ber vitni. Sigursagan veitir fólki innblástur og gerir bæði hinsegin fólki og meðlimum meirihlutasamfélagsins kleift að líða vel í hjarta sínu með þann árangur sem náðst hefur. Sigurvegararnir eru nefnilega, samkvæmt ríkjandi söguskoðun, ekki eingöngu hinsegin fólk sem barðist við ofurefli heldur líka íslenska þjóðin sem hætti að vera kúgandi og fordómafull, opnaði faðm sinn gagnvart hinsegin fólki og er nú leiðandi þegar kemur að réttindum þess. Saga hinsegin fólks varð þannig hluti af þjóðarsögunni samfara því sem það var innlimað í þjóðina.

Sigurgönguþemað stingur þó óneitanlega í stúf við það sem kemur fram, t.d. í gögnum ILGA Europe (Evrópudeildar International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association) sem birtir á hverju ári lista yfir þau lagalegu réttindi sem hinsegin fólk býr við í ríkjum Evrópu og setur fram á myndrænan hátt með svokölluðu Regnbogakorti. Þar hefur Ísland verið nokkuð langt frá efstu sætunum um nokkurt skeið og var í ár í 13.–14. sæti á meðan Malta tróndi á toppnum. Þess utan er ekki sjálfsagt að Ísland hafi einhvern tíma verið mjög leiðandi þar sem sú barátta sem hér hefur átt sér stað er í raun ekki ýkja sérstök. Hún hefur að mestu fylgt almennri þróun í réttindabaráttu hinsegin fólks á Vesturlöndum, þótt við viljum telja okkur trú um að við höfum verið brautryðjendur. Hér eru t.d. engin jafnréttislög sem tryggja réttindi hinsegin fólks og afar margt vantar upp á þegar kemur að vernd og réttindum trans, intersex og kynsegin fólks.[1] Sú staðhæfing að Ísland sé í fararbroddi í málefnum hinsegin fólks krefst því mjög þröngs sjónarhorns. Þ.e. að einblínt sé á hjónaband tveggja einstaklinga af sama kyni og rétt þeirra til að ættleiða og/eða njóta tæknilegrar aðstoðar við að eignast börn þótt þetta séu í raun aðeins brot af hagsmunamálum hinsegin fólks.

Söguskoðunin miðast nær algerlega við sískynja samkynhneigt fólk í parsamböndum.

Það leiðir okkur að þriðja atriðinu sem mig langar til að gera að umræðuefni hér, sem er að söguskoðunin miðast nær algerlega við sískynja[2] samkynhneigt fólk í parsamböndum. Það er helst þessi hópur sem hefur verulegra hagsmuna að gæta af hjónabandi og barneignum. Aðrir hafa meira aðkallandi hnöppum að hneppa. T.d. stendur intersex fólk, trans fólk og fatlað hinsegin fólk í stappi við að fá yfirráðarétt yfir eigin líkama. Tví- og pankynhneigðir[3] berjast enn fyrir tilverurétti bæði innan og utan hinsegin samfélagsins og þannig mætti áfram telja. Þetta eru risastór hagsmunamál en í ríkjandi söguskoðun er þeim að mestu ýtt til hliðar og hjónaband og barneignir sískynja samkynhneigðra einstaklinga eru gerð að lokatakmarkinu. Það sýnir glöggt við hverja þessi söguskoðun er miðuð. Því gerir hún ekki heldur ráð fyrir fólki sem tilheyrir öðrum minnihlutahópum, t.d. fötluðu hinsegin fólki sem verður fyrir gríðarlega alvarlegum mannréttindabrotum á Íslandi eða hinsegin flóttafólki sem býr við stöðuga ógn um að vera sent úr landi á óörugga staði.[4]

Í fjórða lagi þá ýtir söguskoðunin undir normalíseríngu og samlögun. Sterkasta og jafnframt þekktasta dæmið um það er e.t.v. upphafning þessarar söguskoðunar á ríki og kirkju sem eiga langa sögu af kúgun og stofnanaofbeldi gagnvart hinsegin fólk. Þegar ríkjandi söguskoðun setur aðgang að þessum stofnunum sem lokatakmark réttindabaráttu þá mætti segja að hlutverk hennar sé að vissu leyti að samlaga hinsegin fólk að ríkjandi viðmiðum og slípa af réttindabaráttunni öll þau horn sem geta ógnað ríkjandi ástandi.

Öll þau atriði sem ég hef gert að umræðuefni í þessum pistli skilgreina hinsegin fólk sem þröngan afmarkaðan hóp fólks sem er samfélagslega ásættanlegt og engin ógn við ríkjandi norm og hugmyndafræði.

Þannig að þegar öllu er á botninn hvolft mætti segja að öll þau atriði sem ég hef gert að umræðuefni í þessum pistli skilgreini hinsegin fólk sem þröngan afmarkaðan hóp fólks sem er samfélagslega ásættanlegt og engin ógn við ríkjandi norm og hugmyndafræði. Þá stendur kannski eftir spurningin um hvers vegna við segjum þessa sögu út frá sjónarhorni sigurvegarans en ekki einhverju öðru. T.d. frá þeim sjónarhóli að réttindabaráttan hafi orðið samlögun að bráð, sem er alveg jafnréttlætanlegt sjónarhorn þótt það sé síður til þess fallið að auka sjálfsálit hinsegin fólks og gera baráttu þeirra að uppsprettu innblásturs. Ég hef engin sérstök svör við þessari áhugaverðu spurningu, þau krefjast rannsókna sem hafa ekki verið framkvæmdar enn sem komið er. Það er samt þess virði að velta því fyrir sér hverjir hafa hagsmuni af því að sagan sé sögð á þennan hátt. Er það hinsegin fólk í heild? Eða ákveðnir valdahópar innan hinsegin samfélagsins, t.d. samkynhneigðir? Ríkjandi söguskoðun miðar vissulega við þeirra hagsmuni og stöðu. Eða er það meirihlutasamfélagið? Þjóðin? Ákveðnar stofnanir eða samfélagshópar? Og hver er tilgangurinn með því að segja sögu réttindabaráttu hinsegin fólks á þennan hátt? Að endurspegla sögulega framvindu fortíðar? Innblástur? Samlögun? Félagslegt taumhald? Viðhald ákveðin stigveldis innan hópsins?

Meginpunktur minn er sá að „sagan“ er ekki hlutlaus framsetning á atburðum fortíðar heldur felur hún í sér bæði gildismat og val. Val á sjónarhorni og mat á því hvað sé þess virði að segja frá. Og þetta er jafnvel enn flóknara þegar saga minnihlutahópa er annars vegar því hún hlýtur alltaf að takast á við ríkjandi þjóðarsögu sem leitast við að móta hana í sinni mynd, ellegar þagga hana í hel. Ríkjandi hinsegin söguskoðun gefur okkur því vissulega ákveðna innsýn inn í sögu hinsegin fólks, þó ef til vill ekki á þá vegu sem flestir myndu ímynda sér.[line]

[1] Orðaskyring tekin af Áttavitinn.is: Frjálsgerva/kynsegin (e. non-binary). Regnhlífarhugtak fyrir kynvitundir sem falla utan einungis karl- eða kvenkyns.  Felur meðal annars í sér vífguma/dulkynja, tvígerva, flæðigerva og algerva, en getur einnig staðið sem kynvitund eitt og sér og þýðir þá kynvitund sem fellur utan kynjatvíhyggjunnar.  Stundum notað eitt og sér vegna þess hve opið hugtakið er fyrir persónulega túlkun hvers og eins. Hugtakið var ein af vinningstillögum úr Hýryrðasamkeppni Samtakanna ’78 árið 2015 og hefur mögulega ekki skapað sér sess í orðaforða fólks enn. 
[2] Orðaskyring tekin af Áttavitinn.is: Ciskynja/sískynja (e. cisgender). Þegar kynvitund og kyntjáning einstaklings samræmist lífræðilegu kyni einstaklingsins t.d. kona sem fædd er kvenkyns og er með kvenlega kyntjáningu.
[3] Orðaskyring tekin af Áttavitinn.is: Pankynhneigð/persónuhrifning. Einstaklingur sem laðast á kynferðislegan, líkamlegan og/eða rómantískan hátt að fólki óháð kyngervi og kynvitund þeirra.
[4] Sjá fleiri hugtakaskýringar á Áttavitinn.is

[fblike]