Stríðið sem breytti öllu

Gunnar Þór Bjarnason
Þegar siðmenningin fór fjandans til. Íslendingar og stríðið mikla 1914-1918
Mál og menning, 2015

Nýlega rakst ég á bréf sem langafi minn hafði skrifað elsta syni sínum – afa mínum – sem þá var farinn að starfa í Reykjavík. Bréfið er skrifað á Ísafirði þar sem hann var búsettur og dagsett 24. nóvember 1920. Þar segir:

Gjörðu mér þann greiða að komast eptir hvort hægt er að fá strausikur í Rvík og hvaða verð er á honum.
Sje hann fáanlegur bið jeg þig síma til mín og láta vita um verð án þess að nefna vöruna t.d. Fást á kr. pr. kg.
Biðji jeg þig að útvega getur þú ef nauðsin krefur fengið peninga símsenda til að greiða um leið og varan fer, en helst vil jeg ekki borga fyrr en hún kemur.
Fræddu mig einnig um hvort Landsverslun ætlar að útvega sikur svo nóg sé til í skammtinn.
Ifir höfuð að tala kæmi mjer vel ef þú hjeldir til mín þeim verzlunarfrjettum sem þjer sínast mættu að gagni koma, einkum þeim sem ekki eru hafðar í hámæli.
Símtöl er ekki hægt firir mig að hafa um nokkuð það er miklu máli skiptir. Verður því brjefum mest að hlíta.

Oftast þegar fólk rekst á svona bréf hefur það ekki hugmynd um hvað er í gangi. Hvers vegna þessi sykurþörf? Hvers vegna þetta pukur? Var maðurinn að brugga? Þegar maður les bréf frá öfum sínum eða ömmum, langöfum og langömmum hefur maður alltaf vissa tilhneigingu til að hugsa um persónulega hlið þess sem skrifað er. Hvers konar manneskja var hann eða hún? Einkabréfið er jú einkasamtal. Hvað segir það okkur um tengsl fólks, samskipti og tilfinningar? Það fer oft framhjá hinum venjulega lesanda að bréf eru kannski fyrst og fremst frábærar heimildir um hverdagslegan veruleika samtíma síns. Þau sýna félagsleg tengsl og efnahagslega stöðu á allt annan hátt en aðrar heimildir –hjálpa manni að móta sýn á aðstæður fólks og viðbrögð við þeim, hvernig það tekst á við þær. Hvernig það komst af og kom sér fyrir í samfélagi á borð við samfélag Landsverslunar og sykurskömmtunar þar sem allir voru að takast á við afleiðingar hrikalegra hamfara – styrjaldar. Það var verðbólga, atvinnu- og húsnæðisleysi og að mörgu leyti hörmulegt ástand.

Fyrri heimstyrjöldin. Hún er í vissum skilningi enn í gangi þegar langafi minn skrifar afa mínum fyrirmæli um að útvega sér sykur. Afleiðingar hennar eru enn að koma fram. Styrjöldin hefur breytt öllum aðstæðum. Ísland er allt í einu fullvalda ríki sem verður að bjarga sér. Stundum er eins og stórir atburðir og þróun í heimssögunni sem á meðan á þeim stóð skipta sköpum um líf fólks og örlög gleymist eða hverfi í skuggann af einhverju öðru furðu fljótt. Þannig hefur það einhvernveginn verið með Heimstyrjöldina fyrri. Eins mikil umskipti og þessi styrjöld hafði í för með, þá var næstum eins og þau yrðu léttvæg vegna styrjaldarinnar sem hófst rétt tæplega 21 ári eftir að þeirri fyrri lauk. 21 ár er ekki langur tími. Og seinni heimstyrjöldin var að svo miklu leyti ólík þeirri sem á undan fór. Endalok hennar miklu meira afgerandi, sigurinn yfir óvininum miklu afdráttarlausari heldur en verið hafði 1918.

Á síðustu árum hefur fyrri heimstyrjöldin hinsvegar smátt og smátt þokast út úr skugga seinni heimstyrjaldarinnar. Nokkrar bækur um hana hafa verið víðlesnar og hafa bæði náð að endurvekja áhuga á henni og náð að setja hana í nýtt samhengi og skýra hana á nýjan leik. Einhvern veginn hef ég á tilfinningunni að bók Nialls Ferguson, The Pity of War hafi markað dálítil tímamót, en bækur Margretar MacMillan hafa líka verið víðlesnar. Peacemakers: Six Months that Changed the World breytti held ég líka skilningi margra á samningunum eftir styrjöldina – enda ótrúlega skemmtileg bók, ekki síst fyrir lýsingarnar á leiðtogunum, Wilson, Lloyd George og Clemençeau. Og það hefur sitt að segja að fyrir tveimur árum var liðin öld frá því að styrjöldin braust út – það varð ærið tilefni til nýrra rannsókna og skrifa. Eitt hundrað ára afmæli styrjaldarinnar stendur náttúrlega yfir jafnlengi og stríðið sjálft, þannig að það er við því að búast að enn eigi umræðan um fyrri heimstyrjöldina og áhrif hennar eftir að færast í aukana.

Enn sem komið er hefur hins vegar ekki mikið verið skrifað á íslensku um fyrri heimstyrjöldina – eða um Ísland í fyrri heimstyrjöldinni. Þegar blaðað er í gegnum ellefu síðna heimildaskrá bókar Gunnars Þórs Bjarnasonar um Íslendinga og stríðið er varla eitt einasta íslenskt rit sem hefur styrjöldina sérstaklega að viðfangsefni – nema þá rit og greinar sem komu út á meðan á henni stóð eða stuttu eftir lok hennar. Bókin er að því leyti brautryðjendaverk.

Hún er þó ekki á nokkurn hátt hefðbundin sem slík. Gunnar reynir ekki að „skrifa söguna“ í þeim skilningi að hann reki hana frá upphafi til enda eða reyni að sýna fram á tiltekið orsakasamhengi. Bókin er nær því að vera röð svipmynda sem stundum koma lesandanum skemmtilega á óvart, fræða eða takast á við ýmsar viðteknar hugmyndir um tímabilið. Leiðarstefið birtist þó strax í titli bókarinnar: Stríðið mikla – heimstyrjöldin fyrri – var endalok siðmenningar. Ekkert gat nokkurntímann orðið eins og það var eftir að hildarleiknum lauk og heimurinn hefði örugglega orðið einhvernveginn allt öðruvísi ef þetta stríð hefði ekki verið háð. Það gildir ekki bara um umheiminn heldur Ísland líka.

Gunnar gefur sér gott pláss framan af bókinni til að draga upp mynd af sögusviðinu, síðustu vikunum áður en stríðið braust út, og leggur áherslu á mannlífslýsingar í allri frásögn af atburðum. Hann fléttar skrif íslenskra blaða gjarnan saman við lýsingar á aðdraganda og atburðum stríðsins og tekst þannig frá upphafi að láta íslenska vinkilinn njóta sín í frásögninni, hvort sem hann er beinlínis að tala um íslenskar aðstæður eða ekki.

Það einkennir hins vegar bókina að hún er að miklu leyti byggð á prentuðum heimildum tímabilsins, síður á vinnu með frumheimildir. Frumheimildir koma helst við sögu þegar athyglinni er beint að einstökum Íslendingum sem tengdust stríðinu meira en aðrir – ekki síst íslenskum hermönnum, en vel á annað þúsund hermanna af íslenskum ættum börðust í stríðinu, langflestir í her Kanada (bls. 228). Gunnar segir sögu nokkurra íslenskra hermanna, en þó sérstaklega eins, Gunnars Richardssonar, en bréf hans eru einu frumheimildirnar sem Gunnar nýtir sér í bókinni. Annað efni frá hermönnum er fengið úr blöðum og öðrum prentuðum heimildum, sem að vísu eru í sumum tilfellum beint uppúr bréfum.

Þegar siðmenningin fór fjandans til er sett saman úr nítján köflum. Fyrstu sjö köflunum er varið til að lýsa aðdraganda stríðsins, ástæðum og afleiðingum þess á daglegt líf fólks, en í næstu fimm köflum er Ísland og Íslendingar í forgrunni. Í þrettánda kafla er snúið aftur til vígstöðvanna, en í fjórtánda og fimmtánda kafla beinist athyglin íslenskum þátttakendum í ófriðnum, beinum og óbeinum, og svo að ástandi á Íslandi vegna atburðanna og þeirri nýju veröld sem blasti við í stríðslok og hvernig Íslendingar þurftu að fóta sig í nýjum heimi í lokaköflum bókarinnar.

Það sem bók Gunnars sýnir með svo skemmtilegum hætti er hve litlu það skiptir þegar upp er staðið að vera „fjarri heimsins vígaslóð“. Ísland er ekki einangrað frá umheiminum – áhrifin af því sem gerist í nágrannalöndum og á meginlandinu hafa skjót og skýr áhrif. Þetta var jafnsatt fyrir eitthundrað árum og það var í dag. Það var ástandið í heiminum sem stýrði því sem efst var á baugi í þjóðmálaumræðunni á Íslandi síðustu ár stríðsins – en það var ekki stríðið sem var umræðuefnið heldur dýrtíð og skortur (bls. 295). Íslendingar þurftu að slíta tengslin við „veröld sem var“ og móta lífsafkomu sína í nýjum veruleika rétt eins og þjóðirnar sem höfðu átt beina aðild að stríðinu.

Bók Gunnars Þórs er afbragðsgott yfirlit yfir sögusvið stríðsins, í senn fræðandi og vekjandi. Við lesturinn saknar maður þess kannski helst að sjá vinnu með frumheimildir, til dæmis bréf einstaklinga eða aðrar persónulegar heimildir. Styrkleiki hennar er að draga upp mynd af sögusviði og sýna hvernig einstaklingar fóru vel eða illa útúr atburðum. Oft vill maður vita aðeins meira (og jafnvel miklu meira) um karakterana heldur en Gunnar leyfir manni að vita. En kannski verður þessi bók einmitt til þess að auka áhuga á styrjaldarsamhengi slíkra heimilda. Það er að minnsta kosti greinilegt að fyrir einsögufræðingana er nóg efni til að vinna úr sem tengist fyrri heimstyrjöldinni. Ég hugsa að ég hefði lesið bréf langafa míns allt öðruvísi ef ég hefði ekki verið að lesa bók Gunnars á sama tíma og ég sá það, þótt reyndar hefði aldrei komið til greina að maðurinn væri að brugga af augljósum ástæðum sem þó verða ekki tíundaðar hér.

[fblike]