Stríðið sem breytti öllu

[cs_text]
Gunnar Þór Bjarnason
Þegar siðmenningin fór fjandans til. Íslendingar og stríðið mikla 1914-1918
Mál og menning, 2015
Nýlega rakst ég á bréf sem langafi minn hafði skrifað elsta syni sínum – afa mínum – sem þá var farinn að starfa í Reykjavík. Bréfið er skrifað á Ísafirði þar sem hann var búsettur og dagsett 24. nóvember 1920. Þar segir:

Gjörðu mér þann greiða að komast eptir hvort hægt er að fá strausikur í Rvík og hvaða verð er á honum.
Sje hann fáanlegur bið jeg þig síma til mín og láta vita um verð án þess að nefna vöruna t.d. Fást á kr. pr. kg.
Biðji jeg þig að útvega getur þú ef nauðsin krefur fengið peninga símsenda til að greiða um leið og varan fer, en helst vil jeg ekki borga fyrr en hún kemur.
Fræddu mig einnig um hvort Landsverslun ætlar að útvega sikur svo nóg sé til í skammtinn.
Ifir höfuð að tala kæmi mjer vel ef þú hjeldir til mín þeim verzlunarfrjettum sem þjer sínast mættu að gagni koma, einkum þeim sem ekki eru hafðar í hámæli.
Símtöl er ekki hægt firir mig að hafa um nokkuð það er miklu máli skiptir. Verður því brjefum mest að hlíta.

Oftast þegar fólk rekst á svona bréf hefur það ekki hugmynd um hvað er í gangi. Hvers vegna þessi sykurþörf? Hvers vegna þetta pukur? Var maðurinn að brugga? Þegar maður les bréf frá öfum sínum eða ömmum, langöfum og langömmum hefur maður alltaf vissa tilhneigingu til að hugsa um persónulega hlið þess sem skrifað er. Hvers konar manneskja var hann eða hún? Einkabréfið er jú einkasamtal. Hvað segir það okkur um tengsl fólks, samskipti og tilfinningar? Það fer oft framhjá hinum venjulega lesanda að bréf eru kannski fyrst og fremst frábærar heimildir um hverdagslegan veruleika samtíma síns. Þau sýna félagsleg tengsl og efnahagslega stöðu á allt annan hátt en aðrar heimildir –hjálpa manni að móta sýn á aðstæður fólks og viðbrögð við þeim, hvernig það tekst á við þær. Hvernig það komst af og kom sér fyrir í samfélagi á borð við samfélag Landsverslunar og sykurskömmtunar þar sem allir voru að takast á við afleiðingar hrikalegra hamfara – styrjaldar. Það var verðbólga, atvinnu- og húsnæðisleysi og að mörgu leyti hörmulegt ástand.

Fyrri heimstyrjöldin. Hún er í vissum skilningi enn í gangi þegar langafi minn skrifar afa mínum fyrirmæli um að útvega sér sykur. Afleiðingar hennar eru enn að koma fram. Styrjöldin hefur breytt öllum aðstæðum. Ísland er allt í einu fullvalda ríki sem verður að bjarga sér. Stundum er eins og stórir atburðir og þróun í heimssögunni sem á meðan á þeim stóð skipta sköpum um líf fólks og örlög gleymist eða hverfi í skuggann af einhverju öðru furðu fljótt. Þannig hefur það einhvernveginn verið með Heimstyrjöldina fyrri. Eins mikil umskipti og þessi styrjöld hafði í för með, þá var næstum eins og þau yrðu léttvæg vegna styrjaldarinnar sem hófst rétt tæplega 21 ári eftir að þeirri fyrri lauk. 21 ár er ekki langur tími. Og seinni heimstyrjöldin var að svo miklu leyti ólík þeirri sem á undan fór. Endalok hennar miklu meira afgerandi, sigurinn yfir óvininum miklu afdráttarlausari heldur en verið hafði 1918.

Á síðustu árum hefur fyrri heimstyrjöldin hinsvegar smátt og smátt þokast út úr skugga seinni heimstyrjaldarinnar. Nokkrar bækur um hana hafa verið víðlesnar og hafa bæði náð að endurvekja áhuga á henni og náð að setja hana í nýtt samhengi og skýra hana á nýjan leik. Einhvern veginn hef ég á tilfinningunni að bók Nialls Ferguson, The Pity of War hafi markað dálítil tímamót, en bækur Margretar MacMillan hafa líka verið víðlesnar. Peacemakers: Six Months that Changed the World breytti held ég líka skilningi margra á samningunum eftir styrjöldina – enda ótrúlega skemmtileg bók, ekki síst fyrir lýsingarnar á leiðtogunum, Wilson, Lloyd George og Clemençeau. Og það hefur sitt að segja að fyrir tveimur árum var liðin öld frá því að styrjöldin braust út – það varð ærið tilefni til nýrra rannsókna og skrifa. Eitt hundrað ára afmæli styrjaldarinnar stendur náttúrlega yfir jafnlengi og stríðið sjálft, þannig að það er við því að búast að enn eigi umræðan um fyrri heimstyrjöldina og áhrif hennar eftir að færast í aukana.

Enn sem komið er hefur hins vegar ekki mikið verið skrifað á íslensku um fyrri heimstyrjöldina – eða um Ísland í fyrri heimstyrjöldinni. Þegar blaðað er í gegnum ellefu síðna heimildaskrá bókar Gunnars Þórs Bjarnasonar um Íslendinga og stríðið er varla eitt einasta íslenskt rit sem hefur styrjöldina sérstaklega að viðfangsefni – nema þá rit og greinar sem komu út á meðan á henni stóð eða stuttu eftir lok hennar. Bókin er að því leyti brautryðjendaverk.

Hún er þó ekki á nokkurn hátt hefðbundin sem slík. Gunnar reynir ekki að „skrifa söguna“ í þeim skilningi að hann reki hana frá upphafi til enda eða reyni að sýna fram á tiltekið orsakasamhengi. Bókin er nær því að vera röð svipmynda sem stundum koma lesandanum skemmtilega á óvart, fræða eða takast á við ýmsar viðteknar hugmyndir um tímabilið. Leiðarstefið birtist þó strax í titli bókarinnar: Stríðið mikla – heimstyrjöldin fyrri – var endalok siðmenningar. Ekkert gat nokkurntímann orðið eins og það var eftir að hildarleiknum lauk og heimurinn hefði örugglega orðið einhvernveginn allt öðruvísi ef þetta stríð hefði ekki verið háð. Það gildir ekki bara um umheiminn heldur Ísland líka.

Gunnar gefur sér gott pláss framan af bókinni til að draga upp mynd af sögusviðinu, síðustu vikunum áður en stríðið braust út, og leggur áherslu á mannlífslýsingar í allri frásögn af atburðum. Hann fléttar skrif íslenskra blaða gjarnan saman við lýsingar á aðdraganda og atburðum stríðsins og tekst þannig frá upphafi að láta íslenska vinkilinn njóta sín í frásögninni, hvort sem hann er beinlínis að tala um íslenskar aðstæður eða ekki.

Það einkennir hins vegar bókina að hún er að miklu leyti byggð á prentuðum heimildum tímabilsins, síður á vinnu með frumheimildir. Frumheimildir koma helst við sögu þegar athyglinni er beint að einstökum Íslendingum sem tengdust stríðinu meira en aðrir – ekki síst íslenskum hermönnum, en vel á annað þúsund hermanna af íslenskum ættum börðust í stríðinu, langflestir í her Kanada (bls. 228). Gunnar segir sögu nokkurra íslenskra hermanna, en þó sérstaklega eins, Gunnars Richardssonar, en bréf hans eru einu frumheimildirnar sem Gunnar nýtir sér í bókinni. Annað efni frá hermönnum er fengið úr blöðum og öðrum prentuðum heimildum, sem að vísu eru í sumum tilfellum beint uppúr bréfum.

Þegar siðmenningin fór fjandans til er sett saman úr nítján köflum. Fyrstu sjö köflunum er varið til að lýsa aðdraganda stríðsins, ástæðum og afleiðingum þess á daglegt líf fólks, en í næstu fimm köflum er Ísland og Íslendingar í forgrunni. Í þrettánda kafla er snúið aftur til vígstöðvanna, en í fjórtánda og fimmtánda kafla beinist athyglin íslenskum þátttakendum í ófriðnum, beinum og óbeinum, og svo að ástandi á Íslandi vegna atburðanna og þeirri nýju veröld sem blasti við í stríðslok og hvernig Íslendingar þurftu að fóta sig í nýjum heimi í lokaköflum bókarinnar.

Það sem bók Gunnars sýnir með svo skemmtilegum hætti er hve litlu það skiptir þegar upp er staðið að vera „fjarri heimsins vígaslóð“. Ísland er ekki einangrað frá umheiminum – áhrifin af því sem gerist í nágrannalöndum og á meginlandinu hafa skjót og skýr áhrif. Þetta var jafnsatt fyrir eitthundrað árum og það var í dag. Það var ástandið í heiminum sem stýrði því sem efst var á baugi í þjóðmálaumræðunni á Íslandi síðustu ár stríðsins – en það var ekki stríðið sem var umræðuefnið heldur dýrtíð og skortur (bls. 295). Íslendingar þurftu að slíta tengslin við „veröld sem var“ og móta lífsafkomu sína í nýjum veruleika rétt eins og þjóðirnar sem höfðu átt beina aðild að stríðinu.

Bók Gunnars Þórs er afbragðsgott yfirlit yfir sögusvið stríðsins, í senn fræðandi og vekjandi. Við lesturinn saknar maður þess kannski helst að sjá vinnu með frumheimildir, til dæmis bréf einstaklinga eða aðrar persónulegar heimildir. Styrkleiki hennar er að draga upp mynd af sögusviði og sýna hvernig einstaklingar fóru vel eða illa útúr atburðum. Oft vill maður vita aðeins meira (og jafnvel miklu meira) um karakterana heldur en Gunnar leyfir manni að vita. En kannski verður þessi bók einmitt til þess að auka áhuga á styrjaldarsamhengi slíkra heimilda. Það er að minnsta kosti greinilegt að fyrir einsögufræðingana er nóg efni til að vinna úr sem tengist fyrri heimstyrjöldinni. Ég hugsa að ég hefði lesið bréf langafa míns allt öðruvísi ef ég hefði ekki verið að lesa bók Gunnars á sama tíma og ég sá það, þótt reyndar hefði aldrei komið til greina að maðurinn væri að brugga af augljósum ástæðum sem þó verða ekki tíundaðar hér.
[/cs_text]

Um höfundinn
Jón Ólafsson

Jón Ólafsson

[cs_text][fblike][/cs_text]

Deila

Mix Parlay


yakin jp

yakin jp

yakin jp

rtp yakinjp

yakinjp

Togel Online Resmi

pola ritme turbo stop go rahasia sopir angkot cuan 95 juta

strategi kode kuno petugas arsip bongkar rahasia 120 juta otomatis

karyawan minimarket temukan jam hoki pola tap cepat saldo meledak

trik tahan putar penjual mainan cuan 78 juta tanpa boncos

analisis frekuensi wild tukang fotokopi berbuah jackpot ratusan juta

timing free spin anti rungkad kunci kemenangan maksimal

pola step bet mikro desainer interior jaga profit stabil 65 juta

strategi gacor juru parkir manfaatkan jam sepi raih big win

ahli kopi reset modal cerdas saat multiplier drop wd pasti

kombinasi bet anti zonk pelayan restoran menu kombo hasilkan 110 juta

deteksi server hoki montir ac bawa pulang maxwin sebelum siang

ritme putaran beruntun guru ngaji pecahkan jackpot x500

pola turbo jeda pedagang kain kelola volatilitas tetap untung

taktik push berjenjang skema 3 2 1 barista kafe cuan 82 juta

manajemen dana anti rugi penjahit jas modal kecil untung besar

pola simbol berbaris petani padi ciptakan combo wild raksasa

kondektur bus uji frekuensi scatter akurat wd 135 juta

trik tumpuk wild pola sisir vertikal tukang cukur bonus berantai

sinkronisasi jari dan rtp teknisi lift profit tetap melejit

deteksi akurat server rungkad penjaga toko anti boncos total

kombinasi jam hoki dan pola khusus pedagang buah anti zonk x1000

mahasiswi desain mode pola putaran bintang paling gacor auto maxwin

penjual hewan trik scatter emas jitu cuan 450 juta sekejap

ahli geologi temukan urutan permata jackpot 85 juta kaya mendadak

seniman tato pahami ritme jarum pola putaran cepat maxwin tanpa batas

nelayan malam pola penyebaran hitam viral waktu hoki terbongkar

admin medsos filter real time analisis akurat rtp live tembus x500

strategi sultan agen properti fitur spin turbo cuan cepat anti rugi

petugas keamanan pola anti rungkad saat server padat wd aman

manajemen risiko saldo besar sopir truk logistik sebelum pecah maxwin

konsultan pajak pola penggandaan profit tanpa limit cuan fantastis

akuntan publik deteksi akurat waktu terbaik free spin auto sultan

buruh pabrik lacak mesin panas jam hoki terbaru pola spin jebol maxwin

karyawan bank uji skema kredit cepat kuasai fitur beli putaran anti zonk

juru masak deteksi bumbu rahasia kombinasi bet anti zonk hadiah x500

pedagang pulsa cadangkan saldo dana mini recovery anti boncos total

teknisi listrik trik petir x500 anti rungkad bawa pulang maxwin besar

pekerja konstruksi fondasi step up bet anti ambruk jackpot beruntun

penjual tanaman hias siraman interval timing spin tumbuh jackpot ratusan juta

nelayan pagi strategi ikan hoki anti rungkad bawa pulang 150 juta

cleaning service reset modal cerdas saat multiplier mandek wd cepat

juru pijat refleksi pola putaran cerdas x1000 anti rungkad terbaru

strategi jam hoki terbaik penjaga kolam ikan cuan 120 juta sekejap

penulis novel gunakan plot twist analisis pola terbaru pasti untung

guru les musik skema nada 3 5 7 pola push bertahap tingkat pengembalian 99

pedagang kopi keliling pola putaran cerdas untung 80 juta seminggu

montir mobil uji sprint spin 15 menit cetak big win cuan 90 juta

reset modal cerdas sapu bersih cleaning service wd cepat

penjaga toko buku uraikan indeks simbol free spin naikkan untung 50 juta

teknisi drone pola stabil bet terbang rendah pecah maxwin 800 juta

desainer grafis grid tempo pola turbo pause jaga volatilitas cuan x1000

penjual emas strategi sultan kombinasi spin cerdas anti boncos total

tukang sayur pola 3 baris wild emas modal 50 ribu langsung sultan

koki restoran deteksi bumbu rahasia kombinasi bet anti zonk 400 juta

pedagang asongan trik putaran maut 9 jitu scatter emas nembak

petugas pemadam kebakaran deteksi server panas pecah jackpot 750 juta

sopir taksi online buktikan cuan besar pola simbol khusus biru jaminan wd

tukang kebun raup ratusan juta analisis pola anti rungkad auto sultan

pegawai negeri ubah nasib trik buy spin cerdas perkalian x1000 berkali kali

pemuda desa buktikan pola 7 baris wild biru raup 950 juta tidak masuk akal

karyawan swasta 650 juta pola lonceng emas mahjong ways 2 scatter hijau

ibu rumah tangga x1000 sweet bonanza analisis maxwin

mahasiswa 888 juta pola bintang jatuh wild emas starlight princess

pemain medan pola batu petir gates of olympus jackpot 15 miliar

tukang ojek waktu emas scatter 5 baris wild west gold

pebisnis 788 juta pola keberuntungan game dewi fortuna x500

sopir ojol rahasia mahjong ways 1 spin otomatis

tukang sayur pola simbol khusus sugar rush cuan 90 juta

fotografer freelance shutter pace vs rtp gates of olympus wd konsisten

penata rias layer wild starlight princess bonus berantai auto jackpot

operator pabrik shift malam cooldown 7 10 profit maksimal

pedagang ikan kelola gelombang multiplier tarik profit aman anti boncos

petugas keamanan cek area gelap pola anti rungkad wd terjamin

karyawan toko pola 4 simbol merah kemenangan puncak bocoran resmi

pemain bali bongkar jam hoki wild emas ajaib auto sultan 999 juta

mahasiswa kedokteran taktik scatter emas kombo liar cuan 180 juta

ibu rumah tangga kaya raya pola ikan hoki scatter hijau terbukti akurat viral

pemuda desa mengubah nasib kisah bayaran x100 modal receh cuan maksimal

pemain jakarta berhasil trik spin turbo kemenangan puncak 1 miliar

pedagang ikan gelombang multiplier profit mahjong ways sebelum drop

auto sultan strategi gol juventus 750 juta trik ampuh

cuan mendadak pola kemenangan roma 650 juta tukang kopi fenomenal

starlight princess pola bet kecil wd trik bintang x200 beruntun

stop rungkad rtp live habanero terbaik pola putaran otomatis

mahjong ways 3 pola scatter hitam bocor analisis maxwin 777 juta

wild west gold jackpot miliar slow spin 3 baris emas kaya mendadak

gates of olympus pola batu petir x500 tersembunyi mahasiswa maxwin

aztec gems pola quick spin cuan 100 juta tanpa rungkad anti buntung

koi gate fenomena wild gold trik manajemen modal mini jackpot 95 juta

sweet bonanza pola permen bergaris mega jackpot jam hoki buy spin

starlight princess wild emas berantai gamer profesional cuan 170 juta

mahjong ways 2 kunci utama wd trik spin santai pegawai minimarket

bukan isapan jempol rtp live pragmatic play malam ini pola bet efektif

the dog house megaways maxwin instan sopir ojol ubah nasib

gates of olympus pola petir merah terbukti akurat jam gacor jitu

wild west gold scatter biru viral bet naik turun cuan 60 juta

sweet bonanza pola permen manis x500 anti rungkad ibu beli mobil

mahjong ways 1 rahasia kuno pola spin manual jebol jackpot

starlight princess petir bintang x100 tiap jam pola putaran cerdas

aztec bonanza cuan maksimal taruhan minimalis pekerja pabrik 280 juta

koi gate trik simbol hoki tercepat pola spin turbo 15 kali auto jackpot

klaim jackpot joker jewels malam ini trik jam hoki mahasiswa cuan x100

tukang cukur teknik spin halus mahjong ways anti boncos

terapis pijat pola bet mahjong ways mengalirkan jackpot

pilot drone atur batas rugi mahjong ways aman

arsitek metode buy free spin mahjong ways 2 stabil modal

kasir baca pola simbol mahjong ways turbo spin

resepsionis transisi spin mahjong ways 4 manual ke auto

programmer kode pola binary ritme bet mahjong ways 3

pustakawan pilih jam hoki mahjong ways royal

sales timing tarik dana mahjong ways sebelum drop

montir kapal selam batas maksimal putaran mahjong ways 1

mahjong ways 2 pola wild berantai tukang ojek mega jackpot

starlight princess anti rungkad petir bintang x1000 wd pasti

stop boncos wild west gold buy spin cerdas karyawan cuan 90 juta

maxwin pengali x1000 sweet bonanza terbaru

waktu emas wild west gold scatter 5 baris

pola sayap kupu kupu mahjong ways 3 wd pasti

strategi bet stabil gerbang ikan koi rtp 99

pola bintang jatuh princess starlight 888 juta

trik putaran turbo permen manis cuan x500

petir biru x500 olympus waktu gacor terkini

pola sinar bulan putri bintang jackpot instan

jam keberuntungan harta karun aztec 400 juta

pola 4 simbol merah gerbang kaca terbaru

jackpot 999 juta gold bonanza spin cerdas

strategi naga hitam raja kerbau scatter wild

pola mekanik emas hoki nexus untung besar

maxwin simbol biru emas koboi liar terjitu

analisis rtp langsung jam gacor slot pragmatic

koi gate viral pola ikan tersembunyi pemuda desa maxwin 180 juta

aztec gems maxwin trik spin manual 5 detik jackpot 70 juta

naga emas mahjong ways 3 pola bet kecil cuan miliar

joker jewels anti zonk strategi bet minimalis menang 99 persen

sweet bonanza xmas pola scatter kombo ibu rumah tangga 200 juta

gates of gatot kaca pecah analisis jam hoki sopir taksi x500

the dog house mega jackpot pola spin turbo pelajar sma 110 juta

mahjong ways scatter kombo gila teknik wild emas 420 juta

tercepat pola putaran maut starlight princess x500 nonstop

wild west gold gacor malam ini scatter emas anti rungkad sultan

koi gate pola naga biru terbongkar rtp 98 persen anti boncos

kisah pedagang sayur maxwin 150 juta pola bet stabil aztec bonanza

mahjong ways 2 pola naga hitam viral jackpot 600 juta otomatis

petir biru x1000 meledak jam gacor terbaru gates of olympus

sweet bonanza rahasia multiplier emas waktu hoki auto sultan

starlight princess anti rungkad rtp live 98 pola gacor

aztec gems trik bet minimalis jackpot 90 juta

rahasia sultan trik spin cepat the dog house maxwin

analisis pg soft pola spin cerdas mahjong ways 3 jackpot

kisah viral karyawan toko cuan 75 juta pola habanero anti rugi

panduan rtp slot pyramid bonanza kemenangan 99 persen

power of thor megaways trik gelegar x500 pola profesional

modal receh cuan maksimal pola great rhino megaways hoki

analisis jam hoki pragmatic pola spin normal jackpot

pola scatter hitam gates of olympus viral waktu hoki zeus

rahasia tersembunyi joker jewels trik keuntungan 50 juta

bocor tuntas analisis persentase menang sweet bonanza xmas

pola rahasia mahjong ways 1 sopir ojol cuan miliaran spin otomatis

jebol jackpot ratusan juta pola scatter merah wild west gold

strategi sultan trik spin turbo gems bonanza

pola gajah wild biru great rhino kaya mendadak

panduan rtp live aztec gems trik anti rungkand

bocoran pola scatter dog house anti boncos

trik buy feature buffalo king megaways x500

pola wild komplit madame destiny megaways maxwin

strategi anti gagal sugar rush tercepat wd

jam gacor poseidon megaways perkalian akurat

pola scatter koin money train 3 cuan menggila

taktik pola scarab emas legacy of dead receh untung

strategi putaran maut wild kraken release the kraken

Suara Cilok Scatter

Jam Hoki Petani Kopi

Gerakan Kipas Sate

RTP Wild West Gold

Teknik Tambal Ban

Prediksi Real Madrid

Manchester City vs Bournemouth

Barcelona vs Elche

Arsenal vs Burnley

Man United vs Forest

The Dog House Megaways Viral

Psikologi Warna Candy Bonanza

Mitos vs Fakta Justice League

Trik Skip Intro Playboy Gold

Moon Princess 1000 Cetak Rekor

Pola Triple Hot Hot Fruit

Zeus Howling Thunder CQ9

Pola Efisien Wild Safari

Strategi Ritme Dog House

Mekanik Rahasia Candy Bonanza

Prediksi Liverpool vs Aston Villa

Derby London Chelsea vs Spurs

Taktik Atletico vs Sevilla

Expected Goals Haaland

Analisis 15 Menit Terakhir

Analisis Mahjong Ways 3

Pola Ngantuk Mahjong Ways

Ritual Kucing Hitam

Taktik Rahasia RTP

Panduan Tukang Parkir

Pep Guardiola City

Arsenal vs Burnley

Tottenham vs Chelsea

Derby London Chelsea Spurs

Trik Menang Pragmatic

Analisis Data Akurat Mahjong Ways

Pola Ngantuk Satpam Mahjong Ways

Ritual Kucing Hitam Mahjong Wins

Taktik Rahasia Pola RTP Jember

Panduan Spin Turbo Tukang Parkir

Sistem Xavi Anti Kebobolan Barca

Kontroversi Kartu Merah Derby London

Filosofi Sepak Bola Modern London

Prediksi Liverpool vs Aston Villa

Statistik Clean Sheet Barcelona Elche

Mode Hemat Data Scatter

Filosofi Ngopi Hitam Pro

Pola Spin Tukang Ojek

Pola Scatter Koi Gate

Taktik Cuci Piring Spin

Misteri Anfield Liverpool

Arsenal vs Burnley 22 Menit

Pelatih Tertekan Ten Hag

Ketergantungan Gol Madrid

Tottenham vs Chelsea Modern