Síðasta sumar fór fram fornleifarannsókn á svæðinu austan við Tollhúsið í Reykjavík sem var áður hluti af gömlu Austurhöfninni. Uppgröfturinn við höfnina leiddi í ljós minjar frá yngri tíð sem tengjast starfseminni þar á 19. og 20. öld, t.d. íshús, pakkhús og hafnargarðar. Um haustið friðlýsti Minjastofnun Íslands hafnargarðinn á þeim forsendum að garðurinn væri hluti af mikilvægum hafnarframkvæmdum í Reykjavík sem áttu sér stað á fyrri hluta 20. aldar og gegndu lykilhlutverki í þróun borgarmyndunar.
Fornleifarannsóknin var framkvæmd af Antikva ehf. vegna fyrirhugaðra byggingaframkvæmda á svæðinu. Saga þessa svæðis er margbrotin og mikilvæg, bæði hvað varðar gerð Reykjavíkurhafnar á fyrri hluta 20. aldar og einnig tengist hún athafnalífi Reykvíkinga við höfnina í gegnum aldirnar. Við uppgröftinn komu í ljós fornleifar frá 19. og 20. öld sem þekktar eru úr rituðum heimildum, kortum og ljósmyndum; yngri minjar frá seinni hluta 20. aldar sem samanstóðu af steyptum húsagrunnum og gólfplötum, auk eldri minja: hafnargarðar, leifar af íshúsi og pakkhúsi. Á svæðinu hafði farið fram fornleifarannsókn áður á árunum 2006-2007, sem Fornleifastofnun Íslands ses. stóð fyrir og hafa fornleifarannsóknir því vandlega kortlagt og skráð þetta gamla hafnarsvæði.
Hafnargerðin – eimreiðar notaðar í fyrsta sinn á Íslandi
Mikið hefur verið ritað um sögu hafnarinnar og hafnargerðina sem fram fór á árunum 1913-1917. Aðdragandi við gerð á nýrri höfn í Reykjavík var langur og menn höfðu um skeið togast á um það hvort ætti að byggja höfn í kaupstaðnum því það verk þótti kostnaðarsamt og flókið. Bæjarbryggjan eða Steinbryggjan var byggð árið 1884 en þá hafði almenningur m.a. kvartað undan því að þurfa að borga kaupmönnum fyrir afnot af bryggjum þeirra. Á móti svöruðu kaupmenn að kostnaður við viðhald á bryggjunum legðist á þá og þess vegna væri sanngjarnt að fólk greiddi fyrir sig.
Oft var erfitt fyrir skip og báta að leggja að við Reykjavík því vindar voru sterkir og vont var í sjóinn. Það var eitt sunnudagskvöld í febrúar 1910 að skall á óveður sem varð til þess að skútur eyðilögðust sem lágu á hafnarlegunni, þær höfðu kastast til og rekið upp í fjöru, ásamt því að nokkur skip skemmdust mikið. Dagblaðið Ísafold fjallaði um óveðrið og endaði umfjöllunin á orðunum: „Það er dýr skattur og tilfinningalegur, sem borga þarf fyrir hafnleysið hér í höfuðstaðnum.” Eftir þetta ofsaveður þótti mönnum orðið ljóst að hafnargerð væri nauðsynleg þó svo ekki væri vitað hvernig ætti að standa að henni. Það var þó tekin ákvörðun um að ráðast í verkið en töluverðar deilur sköpuðust varðandi útboð á hafnarframkvæmdinni. Að lokum varð það svo að árið 1913 hófst hafnargerðin undir stjórn Danans Niels Christensen Monberg. Verkefninu fylgdu mikil tól og tæki og voru m.a. flutt inn tveir gufuknúnir lyftikranar, tvær eimreiðar, lestarteinar og vagnar. Í lestarvögnunum var flutt grjót og jarðvegur frá Skólavörðuholti og Öskjuhlíð við gerð hafnarinnar sem tók um 4 ár að ljúka. Hafnarmannvirkin samanstóðu af Grandagarði, Ingólfsgarði, Norðurgarði, Miðbakka og hafnargörðum í miðbænum.
Hafnargarðurinn – hinn yngri
Leifar hafnargarðsins sem komu í ljós við fornleifauppgröftinn á síðasta ári voru afar vel varðveittar undir landfyllingu frá árinu 1939. Hafnargarðurinn var hlaðinn úr stórgrýti en efsta röðin var úr tilhoggnu grjóti. Upphaflega voru þrjár slíkar raðir efst á meðan hann var í notkun. Fyrst var hann hlaðinn á árunum 1913-1917 en var síðan færður fram (norður) um 7 metra árið 1928 og Tryggvagata breikkuð.
Hafnargarðurinn hafði verið rofinn á þremur stöðum vegna ræsisgerðar og voru þar leifar af steyptum rörum. Hann var um 90 metrar á lengd og 4 metrar á hæð – sennilega stærsta mannvirki sem grafið hefur verið upp í fornleifarannsókn á Íslandi. Efst í garðinum fundust timburleifar úr bryggju sem var kennd við kaupmennina af Zimsen ættinni sem voru með verslun á lóð sinni við Hafnarstræti 23. Þvergarður var við austurenda garðsins sem gekk undir Geirsgötuna út fyrir rannsóknarsvæðið. Á þeim garði stóð Verkamannaskýlið svokallaða sem byggt var árið 1923 en eitt af baráttumálum Verkstjórafélags Reykjavíkur var að koma upp skýli fyrir verkamenn þar sem þeir gætu matast og haft skjól á meðan þeir biðu eftir vinnu. Félagið skoraði því á bæjarstjórnina að byggja slíkt skýli og í bréfi þeirra til bæjarstjórnarinnar stóð m.a.:
[…] að háttv. bæjarstjórn sé oss sammála um þörfina á að byggja þetta skýli, að hún vilji gera sitt til þess að losna við þá leiðinda sjón, að horfa á verkamenn hér við höfnina þurfa að vera að hýma í krókum hingað og þangað á meðan þeir fá sér matarbita eða kaffisopa, hverju sem viðrar […] Þetta fyrirkomulag er hvorki heilsusamlegt fyrir verkamenn né hagkvæmt fyrir vinnuveitendur […]
Nordalsíshús – fyrsta kjötbúð Reykvíkinga
Við uppgröftinn fundust leifar íshúss. Íshúsið var byggt árið 1894 þegar Íshúsfélagið við Faxaflóa var stofnað. Það var staðsett á baklóð við Hafnarstræti 23 og var um tíma stærsta íshús á Íslandi. Þar var ís til sölu sem var sóttur í Tjörnina og síld fryst til beitu fyrir þilskipaflotann. Húsið á að baki ýmis byggingarskeið og breytingar í gegnum tíðina en það samanstóð af nokkrum húsum og var það síðasta rifið um 1945. Grunnurinn sem var grafinn upp var ekki heill en hleðslur höfðu varðveist úr ýmsum hlutum hússins, frá mismunandi tímabilum. Norðan við húsið voru geymslur, fyrst saltgeymsla og síðar slátrunarskúr. Á þessum sama stað fundust steinkolalög og er því líklegt að þarna hafi steinkol verið geymd á fyrri hluta notkunarskeiðs hússins. Íshúsið var alltaf þekkt sem Nordalsíshús eftir framkvæmdastjóranum, Jóhannesi Nordal. Þar var síðar rekin ein fyrsta kjötbúð í Reykjavík og Þorsteinn Erlingsson skáld var viðskiptamaður íshússins og góður vinur Jóhannesar. Eitt sinn sendi hann framkvæmdastjóranum og vini sínum þessa vísu:
Ætlarðu að muna eftir mér
einhverntíma, kæri,
ef að ganga af hjá þér
ung og falleg læri.
Reykjavíkurhöfn á árunum 1918-1921. Siemsen bryggja fyrir miðri mynd (síðar Zimsen). Ljósmyndari Magnús Ólafsson. Ljósmyndasafn Reykjavíkur.
Hafnargarðurinn – hinn eldri
Fyrir framan Íshúsið var bólverk, eða eldri hafnargarður, frá síðustu áratugum 19. aldar. Það er skráð á korti frá 1881, en er hins vegar ekki til árið 1864 þegar pakkhús og bryggja eru gerð af kaupmanninum C Fr. Siemsen. Bólverkið var vel varðveitt undir landfyllingu, rúmir 40 metrar á lengd og 3 metrar á hæð og gekk áfram til austurs undir Lækjargötuna. Grjóthleðslan er öll úr tilhoggnu grjóti, ólíkt yngri hafnargarðinum, og telur ríflega 1000 steina. Á nokkrum stöðum eru áfastir járnvírar sem bátaeigendur hafa fest báta sína við þegar þeir lögðu bátum sínum upp að bólverkinu. Vestast fundust leifar af Siemsenbryggju sem Siemsen kaupmaður lét byggja árið 1864, ásamt pakkhúsi sem var staðsett beint fyrir framan bryggjuna. Leifar af grunni pakkhússins komu einnig í ljós við uppgröftinn en vesturhluti þess hafði þegar verið grafinn upp á árunum 2006-2007, ásamt öðrum pakkhúsum á svæðinu. Töluvert af þakflísum, eða flögubergsskífum fundust í landfyllingum sem koma sennilega úr pakkhúsinu sem var klætt að utan með slíkum skífum.
Friðlýsing hafnarmannvirkja
Um miðjan júlí lauk uppgrefti á Austurhöfn ásamt loftljósmyndun, skráningu og þrívíddarskönnun. Allar minjar voru þá fjarlægðar fyrir utan hafnargarðana tvo sem voru látnir standa en fyrirhugað var að friðlýsa þann yngri, sem Minjastofnun Íslands og settur forsætisráðherra gerðu síðar um haustið. Þetta ferli setti af stað núning milli fyrrverandi forsætisráðherra og þáverandi borgarstjóra. Einnig vakti málið mikla athygli fjölmiðla og almennings en má segja að skiptar skoðanir hafi verið á þessum ungu en engu að síður mikilvægu minjum í miðbæ Reykjavíkur. Garðarnir voru báðir teknir niður snemma á árinu 2016 en þeir voru merktir og hnitsettir vandlega og munu verða endurhlaðnir á sínum upprunalega stað í framtíðinni.
Árið 2012 voru öll gömlu hafnarmannvirkin sem voru sýnileg friðlýst, þ.á.m. Norðurgarður, Ægisgarður og Ingólfsgarður. Í rökstuðningi Minjastofnunar um friðlýsingu á garðinum, sem grafinn var upp síðasta sumar, segir meðal annars þetta:
Hafnargerðin í Reykjavík á árunum 1913-17 var á sínum tíma stærsta verklega framkvæmd sem ráðist hafði verið í hér á landi. […] Vegna seinni tíma uppfyllinga hefur lítið varðveist af sýnilegum ummerkjum um þessa merku framkvæmd. Garðurinn er gerður af hagleik og ber verkkunnáttu og stórhug Reykvíkinga síns tíma gott vitni. Garðurinn er tilkomumikið og fallegt mannvirki, vitnisburður um samgöngusögu og þróun Reykjavíkur á svæði þar sem flestar fyrri tíðar minjar eru horfnar.
Hafnargarðarnir tveir. Timburleifar Zimsen bryggju sjást í hafnargarðinum. Ljósmynd Antikva ehf.
Líkt og fornleifarannsóknir í miðbæ Reykjavíkur hafa leitt í ljós á undanförnum áratugum ætti það ekki að koma neinum á óvart að undir malbiki borgarinnar leynast fornleifar. Þess vegna er afar mikilvægt að skipulag í kringum framkvæmdir í Reykjavík og annars staðar taki mið af fornleifunum og að gerðar séu viðeigandi ráðstafanir í tíma svo fornleifafræðingar geti rannsakað minjarnar við bestu mögulegu aðstæður, óháð borgarpólitík. Fornleifarannsóknir eru til þess gerðar að rannsaka minjar með vísindalegum aðferðum og varðveita vitneskju um fortíðina fyrir komandi kynslóðir.
Gamla Austurhöfnin hefur tekið talsverðum breytingum í gegnum tíðina og á eftir að mótast enn frekar á komandi árum. Garðarnir verða endurreistir innan um nútíma mannvirki á svæðinu og munu þá standa sem stæðilegir minnisvarðar um þessa mikilvægu framkvæmd í sögu Reykjavíkurborgar sem hafnargerðin var og fólkið er tók þátt í athafnalífinu við gömlu höfnina.
Pistill þessi er byggður á erindi sem flutt var á fyrirlestraröð Félags fornleifafræðinga og námsbrautar í fornleifafræði við Háskóla Íslands, í samstarfi við Þjóðminjasafn Íslands þann 13.04.2016. Höfundur var uppgraftarstjóri fyrir Antikva ehf. við fornleifarannsókn á Austurhöfn árið 2015.
[line]
Heimildir
Bskjs. Reykjavíkurhöfn. Kassi 368. Hafskip H/F. Útisvæði við Austurhöfn. Minnisblað 12. Okt. 1982 – Reykjavíkurhöfn. Ársskýrsla og reikningar fyrir árið 1982 (1983).
Guðjón Friðriksson. 1991. Saga Reykjavíkur. Bærinn vaknar, 1870-1940. Fyrri hluti. Reykjavík: Iðunn.
Guðjón Friðriksson. 1994. Saga Reykjavíkur – Bærinn vaknar, 1870-1940. Síðari hluti. Reykjavík: Iðunn.
Guðjón Friðriksson. 2013. Hér heilsast skipin. Reykjavík: Uppheimar, í samstarfi við Faxaflóahafnir.
Hjörleifur Stefánsson (ritstj.). 1987. Kvosin, byggingarsaga miðbæjar Reykjavíkur. Reykjavík: Torfusamtökin.
Páll Líndal. 1987. Reykjavík – Sögustaður við Sund. Reykjavík: Örn og Örlygur.
Ragnheiður Traustadóttir og Sólrún Inga Traustadóttir. 2016. Austurhöfn – Uppgraftarskýrsla. Antikva ehf. [óbirt skýrsla].
Um höfundinn
[fblike]
Deila