Fyrsti sjónlistar-módernistinn

Pétur H. Ármannsson
Gunnlaugur Halldórsson, arkitekt
Hið íslenska bókmenntafélag, 2014

Á undanförnum misserum hefur mikið farið fyrir umræðu um arkitektúr í miðbæ Reykjavíkur. Þar hafa helst hlotið umfjöllun hugmyndir manna um byggingu nýrrar skrifstofubyggingar Alþingis eftir teikningum Guðjóns Samúelssonar sem og framkvæmdirnar við hið svokallaða Hafnartorg. Oft virðist sem nýklassisminn hljóti mikið lof í umræðu um byggingar en módernismi eigi stundum undir högg að sækja, þá meðal annars í orðum fyrrverandi forsætisráðherra, Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar, sem oft lét sig málið varða. Módernisminn skaut upp kollinum rétt fyrir miðja síðustu öld, nokkuð samhliða fúnksjónalismanum sem þó steig sín fyrstu skref örlítið fyrr. Byggingarlistasaga Íslands er stutt og þróun hröð. Vert er að gefa flestum stigum hennar gaum og er það mikið fagnaðarefni þegar hún er færð í prent.

Árið 2014 kom út bók um íslenska arkitektinn Gunnlaug Halldórsson sem lengi hefur verið talinn fyrsti móderníski íslenski sjónlistarmaðurinn. Þetta segir meðal annars arkitektinn og ritstjóri bókarinnar, Pétur H. Ármannsson, sem unnið hefur gjöfult verk við að skrá íslenskan arkitektúr af ýmsu tagi. Er þetta önnur bókin í hugsanlegri ritröð Péturs, en sú fyrsta fjallaði um starfsævi hins merka arkitekts Manfreðs Vilhjálmssonar.

Í Danmörku kynnist hann hinni alþjóðlegu stefnu fúnksjónalismans. Þennan stíl tekur hann með sér til Íslands og einkennist ferill hans af verkum í þeim stíl.

Gunnlaugur Halldórsson er fæddur og uppalinn í Vestmannaeyjum. Hann heldur ungur út til náms við Arkitektaskóla listakademíunnar í Kaupmannahöfn. Þar útskrifast hann árið 1933 sem yngsti nemandi skólans frá upphafi. Í Danmörku kynnist hann hinni alþjóðlegu stefnu fúnksjónalismans. Þennan stíl tekur hann með sér til Íslands og einkennist ferill hans af verkum í þeim stíl. Gunnlaugur vann fyrst hjá Sigurði Guðmundssyni arkitekt og verður stíll Gunnlaugs fljótt sýnilegur í verkum Sigurðar. Fellur því nafn Gunnlaugs í skuggann af velgengni Sigurðar þegar litið er yfir söguna. En segja má að Gunnlaugur Halldórsson hafi setti svip sinn á íslenska byggingarsögu á síðustu öld.

Gunnlaugur er nefnilega fyrir margar sakir merkilegur maður. Með einskærri fágun sinni teiknaði hann byggingar af ýmsum toga. Hann var aldrei opinber starfsmaður og birtist ferill hans því í smærri verkum. Um þetta fjallar Pétur í bók sinni á skemmtilegan hátt þar sem flest smærri verka Gunnlaugs, ein- eða fjölbýli, eru sýnd í máli og myndum. Eftir hann standa líka stærri byggingar eins og samkomusalir, skólahús, bókasafn, bankabyggingar og viðbætur af ýmsum toga.

Í ljósi gagnrýni á módernismann er gaman að nefna tvö merk verk Gunnlaugs sem Pétur fjallar um. Þetta er annars vegar móttökusalurinn á Bessastöðum og hins vegar viðbygging Landsbankans í Kvosinni. Byggingar þessar eru mjög ólíkar en þarna fæst arkitektinn við að teikna viðbyggingar við nýklassísk hús. Gunnlaugur hlýtur verkefnið að umbreytingu Bessastaða af vinsemd við Sigurð Jónasson sem gaf ríkinu jörðina. Slíkt verk hefði annars fallið í hendur Guðjóns Samúelssonar á þeim tíma. Gunnlaugur fór mjúkum höndum um svæðið í öllum endurbótum og segir svo í bókinni:

Fyrirmynd að endurreisn Bessastaða sótti Gunnlaugur ekki aðeins í gamla steinhúsið sjálft heldur einnig þá dönsku byggingarhefð sem það var hluti af og hann kynntist á námsárunum. Hann mótaði heildarsvip hins íslenska þjóðhöfðingjaseturs í mynd dansks herragarðs og var því trúr sérstakri sögu staðarins. (71)

Ljóst er að módernískur arkitektinn vissi vel hvernig átti að taka á verkinu. Hann lét þó ekki klassíkina alveg ráða því blómaskálinn sem tengir móttökusal við Bessastaðastofu er í anda fúnksjónalismans. Þetta verk hefur hlotið mikið lof, ólíkt viðbyggingu Landsbankans sem þó gaf bankanum glæsilegan afgreiðslusal. Þar nálgast Gunnlaugur verkið með öðrum hætti enda saga og samhengi gamla Landsbankans allt annað en Bessastaðastofu. Þar leggur hann í eina sæng klassík og módernisma. Hafa ber í huga að þeirri byggingu Gunnlaugs hefur verið breytt í seinni tíð.

Pétur H. Ármannson er arkitekt FÍA og starfsmaður Minjastofnunar Íslands. Hann hefur lagt mikið til söguskráningar arkitektasögu Íslands í hinu ýmsu formi. Þar á meðal í bókum, blöðum, fyrirlestrum, sögugöngum, útvarpsviðtölum sem og kennslu við arkitektadeild Listaháskóla Íslands. Eins og fram hefur komið hljóta byggingar og stefnur í arkitektúr reglulega gagnrýni og stundum virðist sem arkitektúr sé ekki metinn jafnt á við aðrar greinar innan listsköpunar. Aukin skrif um fagið hafa þó ýtt undir faglega orðræðu og varpa bækur sem þessi góðu ljósi á listrænt gildi fagsins. Má þar nefna bækur um skipulag hérlendis, frásagnir af byggingartillögum fyrir Reykjarvíkurborg og einstök önnur verkasöfn arkitekta. Um er að ræða stórt fag listar í heiminum og það er hefur mest áhrif á okkar daglega líf og hegðun. Arkitektúr mótar nefnilega allt mannlegt umhverfi. Arkitektar falla jafnan í skuggann af öðrum listamönnum og eru gjarnan ekki nefndir á nafn þegar lýsa á stefnum eða straumum lista. Pétur sparar þó ekki stóru orðin í verki sínu til þess að koma Gunnlaugi á sinn rétta stall, segir hann fyrsta sjónlistar-módernista síðustu aldar og stillir honum upp við hlið Sigurjóns Ólafssonar, Svavars Guðnasonar og Þorvalds Skúlasonar sem allir eru þjóðkunnir myndlistarmenn.

Saga Gunnlaugs og umfjöllun um verk hans er sérstaklega vel skrifuð og hefur höfundur lagt í mikla heimildavinnu við úrvinnslu verksins. Honum tekst vel að kynna fyrir hinum almenna lesanda byggingarnar, hugmyndirnar á bak við þær og samhengi hönnunarinnar.

Samantekt Péturs er vönduð bók og ítarlegt yfirlit yfir starfsferil Gunnlaugs. Þar má finna allar hans helstu byggingar í máli og myndum, sem og fullunna skrá yfir verk arkitektsins aftast í ritinu. Saga Gunnlaugs og umfjöllun um verk hans er sérstaklega vel skrifuð og hefur höfundur lagt í mikla heimildavinnu við úrvinnslu verksins. Honum tekst vel að kynna fyrir hinum almenna lesanda byggingarnar, hugmyndirnar á bak við þær og samhengi hönnunarinnar. Verkið er á þægilegu máli sem hentar bæði áhugamönnum sem og fagmönnum stéttarinnar. Lýsingarnar ríma vel við myndefnið sem vegur jafnframt vel upp á móti textanum, enda er æskilegt að verkin tali að einhverju leyti fyrir sig sjálf. Teikningar Gunnlaugs eru margar hverjar mjög fallegar og mættu þær þó njóta sín mun betur sem stærri myndfletir. Það gæti gert bókina veglegri og hentað vel fagstéttinni sem óskar gjarnan eftir því að geta lesið í teikningarnar. Slíkt yrði þó kostnaðarsamt fyrir útgáfuna og dýrara verk myndi hugsanlega fæla frá hinn almenna lesanda. Þess í stað sér gott safn smærri mynda um að skýra verkin og gera fræðilegt rit að glæsilegri sófaborðsbók. Innbundið verkið er veglegur gripur og innlegg í söguskráningu byggingarlistar á Íslandi. Það er fágað í útliti þar sem hörð kápan er klædd grófu taui þar sem búið er að þrykkja allar merkingar. Hana skortir þó á köflum ákveðinn glæsileika sem bók af þessari gerð á skilið. Uppsetningu og umbrot mætti bæta að mínu persónulega mati og finnst mér oft sem leturval sé ekki nógu fágað fyrir bók af þessari gerð.

Umfjöllun og samantekt Péturs er hins vegar ekki ábótarvant og fjallar hann faglega um efnið út frá sérþekkingu sinni. Bókin hefur að hluta yfirbragð skóla- eða kennslubókar. En hana er einnig hugsanlegt að umgangast sem uppflettirit um einstök verk eða tímabil og er afmörkun kafla og verka nokkuð hentug til slíks brúks. Ekki er endilega þörf á að lesa bókina spjaldanna á milli og gera má ráð fyrir því að fæstir eigendur hennar geri slíkt. Í ljósi umræðu um byggingar og skipulag í borginni væri áhugavert fyrir alla að kynna sér til að mynda módernistann Gunnlaug Halldórsson, hans verk og hugmyndir. Unnendur fagsins bíða spenntir eftir næstu samantekt Péturs sem líklega fer jafn vel í hillu og þessi.
[line]Grein þessi var unnin sem verkefni í námskeiðinu Gagnrýni og ritdómar við Íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands.

[fblike]