Fortíðarfjársjóður

Danny Wattin
Fjársjóður herra Isakowitz
þýð. Halla Kjartansdóttir
JPV, 2015

Sagan sem hér er sögð er ekki bara saga Dannys Wattin, heldur kynslóðasaga. Umgjörðin er létt og skemmtileg. Afinn Gunnar, faðirinn Danny og sonurinn Leo leggja af stað saman í ævintýraför, til þess að hafa uppi á fjölskyldufjársjóði, sem Erwin Isakowitz, afi Danny, átti að hafa grafið áður en hann flúði til Svíþjóðar á tímum nasismans í Þýskalandi. Inn í þessa sögu, þessa ævintýraför, vefur Wattin sögu fjölskyldu sinnar, gyðingafjölskyldu sem flúði Þýskaland og settist að í Svíþjóð. Lesandinn uppgötvar því, þegar á hólminn er komið, að hinn raunverulegi fjársjóður er ekki eitthvað veraldlegt, heldur sögurnar sem Danny hefur safnað fyrir komandi kynslóðir og heiminn allan. Danny uppgötvar að tengslin við fortíðina og uppruna sinn eru nauðsynleg til þess að skilja hvaðan hann kemur og hvaða atburðir mótuðu afa hans og ömmu, sem aftur mótuðu föður hans og móður, sem skila sér í mótunarár hans sjálfs.

En undir kímninni blundar mikil sorg, djúp og erfið saga þessarar fjölskyldu

Tónninn er settur strax á fyrstu blaðsíðunum, hann er átakanlegur en kíminn og húmorinn mjög skandínavískur. Þurr og kaldhæðinn. En undir kímninni blundar mikil sorg, djúp og erfið saga þessarar fjölskyldu sem vildi ekkert annað en að finna stað þar sem hún gat fengið að lifa í friði. Höfundur notar kímni og húmor kerfisbundið til þess að létta á sögunni, enda um afskaplega erfiða frásögn að ræða sem hlýtur að snerta við öllum sem hana lesa, ekki síst þegar hugsað er til samtímans og þeirra erfiðleika sem fólk frá stríðshrjáðum svæðum stendur frammi fyrir þegar kemur að því að finna öruggan stað í veröldinni. Hliðstæðan við nútímann er augljós, þetta er saga fólks sem flýr frá hættuástandi og þarf að aðlagast nýju samfélagi þar sem tortryggni ríkir í garð þeirra. Hvað má? Hvað má ekki? Hvað geta þau gert til að aðlagast sem best?

Saga fjölskyldunnar er sett í hið stóra samhengi gyðingaofsókna á tímum seinni heimstyrjaldarinnar, svo þrátt fyrir að vera mjög persónuleg saga er hún líka saga allra gyðinganna sem voru ofsóttir; hún verður eins konar hverfipunktur hins persónulega og pólítíska. Enda samanstendur hópurinn sem Danny kallar fjölskyldu af fjölbreyttum hópi einstaklinga. Þau eiga það helst sameiginlegt að hafa verið hvert öðru stoð og stytta á flóttanum og við aðlögunina í hinu nýja samfélagi, þar sem fordómar mæta þeim við hvert skref. Verkið er ekki hlutlaust mat, enda getur saga sem er svo persónuleg aldrei verið það. Hún er frekar gagnrýni á söguna og endurlit yfir það hvernig almenningur brást gyðingum á þessum tíma: „Upp frá þessu var hatrið sem Þjóðverjarnir sýndu okkur alveg grímulaust, sagði amma. Enginn virtist eiga í neinum vandræðum með að horfa upp á þróun mála. Allir voru eins og hungraðir úlfar og hrifsuðu allt til sín sem hægt var“ (105). Kristalsnóttin í Berlín, þann 10. nóvember 1938 er hverfipunktur í flestum frásögnum fjölskyldunnar: „Þetta var nóttin sem þeir brutu rúðurnar í öllum verslunum gyðinga, kveiktu í bænahúsum þeirra […] [o]g þegar hún sagði frá þessum degi rúmum sextíu árum síðar var næstum eins og hún væri enn í áfalli“ (58, 120).

Vangaveltur um illsku mannkynsins eru óhjákvæmilegar

Vangaveltur um illsku mannkynsins eru óhjákvæmilegar þegar sjónum er beint að einstökum persónum sem voru fórnarlömb nasismans. Eitt af því sem afi Dannys gerir, til aðlögunar í Svíþjóð, er að breyta fjölskyldunafninu úr Isakowitz í Wattin, til þess að uppruni fjölskyldunnar sé ekki eins augljós. Sem ungur maður telur Danny þetta veikleikamerki. Þegar hann hins vegar púslar fjölskyldusögunni saman og sannleikurinn um flótta afans verður honum ljós víkur reiðin fyrir skilningi. Samkennd og skilningur er í raun leiðarljós þessa verks. Líkt og hjörtu okkar hreyfast þegar við lesum sögu Önnu Frank, bærist eitthvað í brjósti okkar þegar við lesum um strit Ruth og Heinz í samyrkjubúum, erfiðleika Helgu ömmu við að aðlagast sænsku samfélagi og allar hinar sögurnar af fjölskyldu Dannys, sem lagði allt undir til þess eins að halda sér á lífi. Eða eins og Helga amma sagði: „Og svo kom ég hingað. Þar sem fólk talar varla saman […] Og nú er ég næstum því búin að eyða allri minni ævi hérna. Í þessari þögn. Við köllum það ekki líf“ (87).

Það er ákveðin sjálfsvitund í sögunni og sögumaðurinn beinir máli sínu af og til beint til lesandans. Línurnar á milli rithöfundarins Dannys, sögumanns verksins og persónunnar Dannys eru óskýrar en veita verkinu mjög persónulegan blæ. Sagan er sögð í fyrstu persónu, af Danny Wattin, og heldur hann að mestu leyti vel utan um umgjörð sögunnar. Þó verður sagan ruglingsleg á köflum, oft er óskýrt við hvern er átt, enda eru persónur sögunnar fjölmargar. Frásagnirnar, byggðar á viðtölum fjölskyldu hans, eru einnig oft sagðar í fyrstu persónu. Umgjörðin sjálf er þó hvorki frumleg né grípandi, en kímnin og mátulega svartur húmorinn er gott mótvægi við þyngsli hins eiginlega efniviðar bókarinnar.

Sagan er oft á tíðum erfið aflestrar og vekur upp margar spurningar um eðli mannsins og þá samheldni sem við hreykjum okkur af en sést síðan oft ekki svo glatt í verki. Einnig er ekki annað hægt en að velta fyrir sér styrk manneskjunnar og á hvaða tímapunkti fólk hreinlega brestur.

[fblike]