Einn er sá hópur Íslendinga sem hleypti heimdraganum á 19. öld og sigldi til höfuðborgar Íslands, Kaupmannahafnar, er litla sem enga umfjöllun hefur fengið í fræðiritum. Það eru þær konur sem lærðu ljósmóðurfræði í Kaupmannahöfn. Eftir heimkomuna voru þær nefndar „sigldar ljósmæður“.Þessar konur öfluðu sér þekkingar sem þær miðluðu áfram til annarra ljósmæðra á Íslandi. Flestar sinntu þær verklegri kennslu ljósmæðranema að námi loknu ásamt því að sinna fæðandi konum.
Á 119 árum, eða frá 1836 til 1955, sigldu 48 íslenskar konur til Kaupmannahafnar til að nema ljósmóðurfræði við eina ljósmæðraskólann í Danmörku á 19. öld og fram á þá 20. Skólinn var starfræktur í Den kongelige Fødselsstiftelse í borginni. Konurnar sem héðan sigldu voru margar ungar að árum, sú yngsta 21 og elsta 44 ára. Allar komu þær heim að námi loknu ef frá eru taldar tvær sem urðu eftir og giftust dönskum mönnum.1
Það sem þessar konur höfðu fram yfir aðra ljósmæðranema á Íslandi var að þær öðluðust mun meiri verklega þjálfun þann tíma sem þær voru á fæðingarstofnuninni og tóku á móti börnum í eðlilegum fæðingum jafnt sem vandasömum. Hér á landi sáu læknar alfarið um að kenna konum ljósmóðurfræði og svo hafði verið frá árinu 1761 en algjörlega skorti umgjörð um námið. Megináhersla var lögð á próftöku, annað hvort hjá landlækni eða héraðslæknum, og stundum kom það fyrir að ljósmæðranemar höfðu ekki fengið að vera viðstaddir fæðingar þegar þeir gengust undir prófið, eingöngu lesið um fæðingarhjálp í dönskum kennslubókum sem þýddar höfðu verið á íslensku. Árið 1829 fékk landlæknir á Íslandi sent frá Kaupmannahöfn sérstakt kennslutæki sem hann notaði við verklega kennslu í fæðingarhjálp. Það var phantom, líkan af æxlunarfærum kvenna, og í því var brúða eins og fóstur í legi. Með þessu líkani var hægt að sýna fóstur í mismunandi stellingum í fæðingu.2
Það var ekki fyrr en árið 1855 sem námstími ljósmæðranema varð þrír mánuðir hjá landlækni í Reykjavík en tvær til fjórar vikur hjá héraðslæknum.3 Hér var engin fæðingarstofnun starfrækt og engin vissa fyrir því að þær gætu verið viðstaddar fæðingar meðan á náminu stóð. Því reyndist phantomið mikilvægt kennslugagn en það var þó ekki það sama og að fá að meðhöndla konu í fæðingu og taka á móti barni. Eftir ljósmæðrapróf sem konurnar tóku annað hvort munnlega eða skriflega voru þær skipaðar ljósmæður heillar sýslu.
Haustið 1859 sigldi ung kona frá Akureyri til Kaupmannahafnar eftir áeggjan frá Jóni Finsen héraðslækni á Akureyri. Þetta var Rósa Jónsdóttir, 21 árs bóndadóttir úr Melgerði í Eyjafirði. Hún hafði fengið inni á Jordemoderskolen.4 Konur sem sóttu um nám í Jordemoderskolen áttu samkvæmt inntökuskilyrðum að vera giftar eða ekkjur og hafa sjálfar fætt börn því ætlast var til að þær hefðu upplifað sársaukann við að ala barn.5 Stjórn skólans setti það þó ekki fyrir sig að Rósa var ógift og barnlaus. Vel má vera að ástæðan hafi verið sú að Solveig Pálsdóttir, 21 árs, sem siglt hafði frá Vestmannaeyjum til Kaupmannahafnar 18 árum áður til náms í sama skóla hafði verið tekin inn í skólann án þess að vera gift og hafa alið barn. Hún fékk inngöngu í skólann með sérstöku leyfi Danakonungs 9. september 1841.6 Rósa Jónsdóttir hafði ekkert slíkt leyfi en fékk þrátt fyrir það inngöngu.
Í september árið 1859 hóf Rósa nám við Jordemoderskolen. Þar var hún í sjö mánuði og bjó á meðan á fæðingarstofnuninni. Stór hluti kennslunnar fólst í verklegri fæðingarhjálp. Hún stundaði námið ásamt sex öðrum konum frá Danmörku. Þær luku allar ljósmæðraprófi 30. apríl 1860 með fyrstu einkunn. Um sumarið sigldi Rósa til Íslands. Hún var skipuð ljósmóðir heillar sýslu, Eyjafjarðarsýslu.7 Launin sem hún fékk eftir allt erfiðið í námi voru einungis tveir ríkisdalir á ári sem voru lægri en vinnukonulaun en þær ljósmæður sem störfuðu úti á landsbyggðinni fengu ekki hærri laun. Þær sem störfuðu í Reykjavík og Vestmannaeyjum fengu 50 ríkisdali á ári.
Læknar og ljósmæður við hina konunglegu fæðingarstofnun í Kaupmannahöfn í byrjun 20. aldar. Ljósmynd: Úr bókinni Patienternes Rigshospital 1757-2007, eftir Anna Lökke. Kaupmannahöfn: Gads Forlag, 2007.
En af hverju voru konur að leggja á sig að sigla yfir hafið og nema á erlendu tungumáli þegar þær gátu lært ljósmóðurfræði á Íslandi? Ekkert einhlítt svar er við því en líklega hafa læknar hér á landi viljað hafa vel menntaðar ljósmæður í læknaumdæmum sínum sem gátu einnig tekið að sér verklega kennslu ljósmæðranema.
Jordemoderskolen var opinn öllum konum í ríki Danakonungs. En hvernig var kennslu háttað í skólanum? Einu upplýsingarnar um það sem mér eru kunnar er skjal ritað árið 1883 af Ólöfu Sigurðardóttur frá Hlöðum, en hún hóf nám við Jordemoderskolen haustið 1882. Gefur frásögn hennar innsýn í heim ljósmæðranema í Kaupmannahöfn. Þar kemur fram að námið tók sjö til átta mánuði. Allt starfsfólk bjó á stofnuninni; prófessorinn, þrír aðrir læknar, tvær ljósmæður og svo 10 til 12 ljósmæðranemar. Bókleg kennsla hófst 1. október og var kennt eina klukkustund á dag, tvisvar til þrisvar í viku til 1. janúar. Þá varði prófessorinn einni klukkustund með ljósmæðranemunum á hverjum degi þar til prófin hófust. Nemunum var kennd skrift og réttritun þannig að þeir gátu gefið skriflega skýrslur varðandi aðkomu sína að fæðingum. Í frásögn Ólafar kemur einnig fram að vinnuharka var mikil. Áður en kennsla hófst skoðaði prófessorinn nákvæmlega hendur allra námskvenna og lét hann þær strax fara ef hann mat ástand handa þeirra þannig að þær gætu ekki sinnt starfinu.8 Sú hugmynd að ljósmæður ættu að hafa ákveðna lögun á höndum er forn og má rekja hana til Soranos, grísks læknis frá Ephesus sem uppi var á annarri öld eftir Krist. Í bók sem hann skrifaði fyrir ljósmæður kemur fram að konur sem lögðu fyrir sig ljósmæðrastörf urðu að hafa fíngerðar hendur, langa og mjóa fingur. Það var til að þær gætu þreifað fingri eða fingrum upp í leg fæðandi konu.9
Tvær deildir voru á stofnuninni, önnur með sérherbergjum fyrir fæðandi konur og hin fyrir sængurkonur. Ólöf hafði þetta að segja um það sem ljósmæðranemar lærðu á stofnuninni:
Fyrst eru þær allar látnar koma saman á svokölluðum fæðingargangi, það er breitt rúm milli 4ra herbergja sem fæðandi konur skulu liggja í. Svo þegar kona sem skal fæða kemur, er einni námskonu fyrirskipað að taka á móti henni og veita henni alla aðhjúkrun og hjálp undir umsjón annarrar kennslukonunnar og einhvers af læknunum, en hinar allar námskonur eru látnar vera viðstaddar til að nema af tilsögninni. Þegar svo konan hefir fætt, og lítill tími er liðinn, er hún borin á afdeilingu sængurkvenna og þar skal námskona sú sem tók móti henni passa hana og vera hjá henni þangað til móðirin er frísk og fer burt.10
Ljósmæðranemar áttu að sinna öllum störfum sem fæðingarhjálp útheimti, undir umsjón ljósmóður. Þær tóku á móti konum sem komu á stofnunina til að fæða. Þær áttu að geta sagt til um legu og stöðu barns fyrir fæðingu og áttu að kunna nákvæmlega öll handtök í fæðingarhjálp, kunna að taka þvag hjá fæðandi konu og að taka fylgjuna að fæðingu lokinni. Einnig áttu nemar að hafa nákvæmt eftirlit með móður og barni eftir fæðingu. Hvern morgun og kvöld kom prófessorinn, læknarnir og ljósmæðurnar inn á hvert herbergi þar sem sængurkona lá og skyldi þá ljósmæðraneminn gefa greinargóðar upplýsingar um ástand móður og barns og sýna að allt væri í reglu hvað umsjón sængurkonu snerti.
Eftirfarandi er að finna í umfjöllun Ólafar um námið: „hamingjan hjálpi þeirri námskonu sem hirðulítil er um köllun sína“ því prófessorinn var vandlátur og sagði stranglega til þeirra yfirsjóna sem áttu skylt við hirðuleysi. Oft kom það fyrir að ljósmæðraneminn hafði margar sængurkonur að gæta í senn og jafnvel vaka nótt eftir nótt og sagði prófessorinn að ljósmæðraneminn væri ekki fær um að gegna köllun sinni ef hún þyldi ekki að vaka.11
Þegar fæðing gekk ekki sem skyldi áttu allir ljósmæðranemar að vera viðstaddir ef mögulegt væri og hélt þá prófessorinn fyrirlestur um það tilfelli, skýrði frá orsökum og afleiðingum og sýndi svo hvað gera skyldi. Jafnframt því að sinna ljósmóðurstörfum sáu ljósmæðranemar um að halda börnum undir skírn á stofnuninni því oft kom fyrir að mæður skildu börnin eftir til ættleiðingar.
Engar upplýsingar finnast um líðan þeirra 48 íslensku kvenna sem sigldu til Kaupmannahafnar á Jordemoderskolen á árunum 1836 til 1955, fyrir utan frásögn af Ragnheiði Jónsdóttur sem var 44 ára, gift og fimm barna móðir. Hún lauk ljósmæðraprófi hjá landlækni í Reykjavík árið 1833 og var það hann sem sendi hana til Kaupmannahafnar í frekara ljósmæðranám. Ragnheiður skyldi að námi loknu taka við sem embættisljósmóðir í Reykjavík og aðstoða landlækni við verklega kennslu ljósmæðranema. Ragnheiður hóf nám við Jordemoderskolen árið 1836, en er 86 dagar voru liðnir af námstímanum var henni allri lokið. Hún var haldin slíkri heimþrá að leggja varð hana inn á sjúkrahús í borginni þar sem hún dvaldi um tíma. Hún kom aftur til Íslands án þess að hafa lokið prófi frá fæðingarstofnunni. Þrátt fyrir það var hún skipuð embættisljósmóðir Reykjavíkur þann 7. október 1839, fyrst íslenskra kvenna, en áður höfðu aðeins danskar lærðar ljósmæður gegnt þeirri stöðu.12
Af hinum íslensku konunum við Jordemoderskolen er það að segja að þær luku allar prófi og flestar þeirra með fyrstu einkunn. Tungumálaerfiðleikar í námi voru vissulega fyrir hendi sem sjá má á bréfi sem ritað var árið 1843. Þykir yfirstjórn fæðingarstofnunarinnar í Kaupmannahöfn ástæða til að skrifa amtmönnum á Íslandi og kvarta yfir því að þær konur sem komi til náms tali ekki dönsku. Var farið fram á að þær kynnu að skrifa á dönsku og gengið ríkt eftir því að þær kynnu að tala danska tungu.13 Ýmsir erfiðleikar hafa verið því samfara að læra danska tungu á Íslandi. Sú dönskukunnátta hefur greinilega ekki hljómað vel í eyrum Dana.
Af þeim 48 íslensku konum sem luku námi frá fæðingarstofnunni í Kaupmannahöfn voru átta giftar og höfðu fætt börn. Ein kvennanna var skilin. Önnur, Margrét Skúladóttir, 27 ára, eignaðist barn á fæðingarstofnuninni þann 25. desember 1851 á meðan hún var við nám við Jordemoderskolen. Þar sem fæðandi konum á fæðingarstofnuninni var heitið nafnleynd voru nöfn þeirra í flestum tilvikum ekki skráð. Fæðingarskýrslan um dreng Margrétar, Markús Vigfús, er því einsdæmi. Hún er varðveitt í ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn og er fyrsta heimild sem fundist hefur um fæðingu íslensks barns á stofnuninni á 19. öld.14
Margrét hafði gift sig í Vestmannaeyjum 25. júní árið 1851, Vigfúsi Jónssyni sjómanni. Hún hefur líklega siglt frá Vestmannaeyjum um haustið þá barnshafandi og byrjað í ljósmæðranáminu í september eða október árið 1851. Eftir fæðingu Markúsar Vigfúsar bjó hún áfram á fæðingarstofnuninni ásamt drengnum, hélt áfram námi og lauk ljósmæðraprófi þann 16. júní 1852 þ.e. átta til níu mánuðum eftir að hún hóf námið. Eftir það hélt hún með litla drenginn sinn til Íslands og varð ljósmóðir í Vestmannaeyjum.15
Hinar 39 íslensku konurnar sem hófu ljósmæðranám í Kaupmannahöfn voru ógiftar og höfðu ekki fætt börn. Þrátt fyrir það fengu þær inni á skólanum en árið 1899 var inntökuskilyrðum breytt þannig að ógiftar konur gátu sótt um skólavist. Dæmi eru um að íslensku konurnar hafi stundað annars konar nám í Kaupmannahöfn strax eftir ljósmæðranám. Sumarið 1871 lærðu Anna Kristín Sigurðardóttir og Kristjana Guðný Sigurðardóttir, strax eftir að ljósmæðranám lauk, að búa til osta og fluttu þá þekkingu með sér til Íslands ásamt því að hafa lokið ljósmæðraprófi. Sú þriðja, Guðrún Gestsdóttir, lærði nuddlækningar í Kaupmannahöfn eftir ljósmæðranám árið 1906 og starfaði við nuddlækningar hér á landi að námi loknu ásamt því að vera ljósmóðir í Hafnarfirði.16
Tæplega helmingur kvennanna höfðu lokið ljósmæðraprófi á Íslandi áður en þær héldu utan og hófu annað ljósmæðranám á Jordemoderskolen. Þar luku þær síðan prófi eins og aðrar ljósmæður sem voru að læra fagið frá byrjun við skólann. Ástæðan var sú að árið 1875, þegar fyrstu ljósmæðralög voru sett hér á landi, gat engin hlotið skipun ljósmóður í Reykjavík nema að hafa lært á fæðingarstofnuninni í Kaupmannahöfn og gengist þar undir próf. Aðeins tvær ljósmæður máttu starfa í Reykjavík á þessum tíma og voru þær betur launaðar en héraðsljósmæður. Árið 1912 voru sett ný ljósmæðralög hér á landi og enn skyldu þær ljósmæður sem hugðust starfa í Reykjavík hafa lokið prófi frá Kaupmannahöfn. Á því ári voru sett lög um fyrsta ljósmæðraskóla á Íslandi. Námið í þeim skóla tók hálft ár. Þegar ljósmæðralög voru sett hér á landi árið 1933 voru í fyrsta skipti tekin út ákvæði um að ljósmæður í Reykjavík yrðu að hafa próf frá Kaupmannahöfn. Þá höfðu þær konur rétt til að kalla sig ljósmæður og stunda ljósmæðrastörf hér á landi sem höfðu staðist próf við Ljósmæðraskóla Íslands í Reykjavík. Eftir setningu þessara laga áttu aðeins þrjár ljósmæður frá Íslandi eftir að stunda annað ljósmæðranám við fæðingarstofnunina í Kaupmannahöfn.17
Árið 1933 lauk því þeim kafla í sögu íslenskra ljósmæðra að þurfa að sækja menntun sína til Kaupmannahafnar. En vissulega má með réttu segja að þær íslensku konur sem luku námi frá Jordemoderskolen í Kaupmannahöfn á 19. og fram á 20. öld hafi flutt heim með sér lærdóm og ómetanlega reynslu að námi loknu. Voru þær sannarlega boðberar nýrrar þekkingar í fæðingarhjálp, þekkingar sem var ljósmæðrastéttinni til framdráttar og til líknar og hjálpar fæðandi konum á Íslandi.
Grein þessi er unnin upp úr fyrirlestri sem haldinn var á Hugvísindaþingi 12. mars 2016, í málstofunni „Atbeini Íslendinga í Kaupmannahöfn á 19. öld“.
[Ljósmynd ofan við grein: Ljósmæðranemar í kennslustund við ljósmæðraskólann við hina konunglegu fæðingarstofnun í Kaupmannahöfn. Úr bókinni Jordemoderliv eftir Helen Cliff. Kaupmannahöfn, Borgen, 1992.]
[line]
1 Rigsarkivet í Kaupmannahöfn. 2813 B. Danmarks Jordemoderskole, København. Protokol,Jordemoderudannesles historie, „Jordemoderkommissionen“, færdiguddanede jordemødre 1739-1982. Ljósmæður á Íslandi I. bindi. Ritstjóri: Björg Einarsdóttir. Reykjavík: Ljósmæðrafélag Íslands, 1984.
2 Þjóðskjalasafn Íslands. Skjalasafn landlæknis A, 6. Bréfabók 1825-1832.
3 Ljósmæður á Íslandi II. bindi. Ritstjóri: Björn Einarsdóttir. Reykjavík: Ljósmæðrafélag Íslands, 1984, bls. 329.
4 Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls. 516-517.
5 Cliff, Helen. Jordemoderliv. Kaupmannahöfn: Borgens Forlag, 1992, bls. 21-22.
6 Lovsamling for Island XII. bindi. Kaupmannahöfn: Universitets-Boghandler Andr. Fred. Höst, 1864, bls. 193.
7 Rigsarkivet í Kaupmannahöfn. 2813 B. Danmarks Jordemoderskole, København. Protokol, Jordemoderudannesles historie, „Jordemoderkommissionen“, færdiguddanede jordemødre 1739-1982; Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls. 516-517.
8 Þjóðskjalasafn Íslands. Skjalasafn landlæknis A, 17. Bréfabók 1877-1882. Sjá um Ólöfu Sigurðardóttur: Ljósmæður á Íslandi, I. bindi, bls. 483-484.
9 Soranos. Kvinnolära. Om graviditet, förlossningskonst, spädbarnsvård och kvinnosjukdomar. Sænsk þýðing: Sylvia Törnkvist og Ingrid Ursing. Útgáfustað vantar: Paul Åströms förlag, 2001, bls. 17, 19.
10 Þjóðskjalasafn Íslands. Skjalasafn landlæknis A, 17. Bréfabók 1877-1882.
11 Þjóðskjalasafn Íslands. Skjalasafn landlæknis A, 17. Bréfabók 1877-1882.
12 Lovsamling for Island XI. bindi. Universitets-Boghandler Andr. Fred. Höst.: Kaupmannahöfn, 1863, bls. 98. Sjá um Ragnheiði Ólafsdóttur: Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls. 500.
13 Anna Sigurðardóttir, „Úr veröld kvenna – Barnsburður“, Ljósmæður á Íslandi II. bindi. Reykjavík: Ljósmæðrafélag Íslands, 1984, bls. 188.
14 Rigsarkivet í Kaupmannahöfn. Den kongelige Fødsels- og Plejestiftelse. Hovedprotokol (Afd. A 1774-1925). Protokol 1841-1856, bls. 347.
15 Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls. 446.
16 Ljósmæður á Íslandi I. bindi, bls. 180, 404, 413.
17 Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1875. Reykjavík, 1876, bls. 124; Stjórnartíðindi fyrir Ísland 1912, bls. 64; Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1933 A-deild. Reykjavík: Ríkisprentsmiðjan Gutenberg, bls. 26-29.
Um höfundinn
[fblike]
Deila