Grafreitir og samfélagsleg mörk

[cs_text id=”” class=”” style=”” text_align=”none”]
Sá hvati að koma jarðneskum leifum látinna fyrir á endanlegum og viðeigandi stað hefur sennilega fylgt mannkyninu frá öndverðu. Hvatinn getur verið margskonar, mótaður af trúarlegum siðum, hugmyndum um persónulegan eða menningarbundinn eignarrétt, samkennd, þjóðernisrómantík eða einfaldlega byggt á meðaumkun með þeim sem minna mega sín og geta ekki lengur varið sig.
Oft endurspegla þannig hverskyns grafreitir viðkvæm samfélagsleg mörk. Það kann því að hljóma þversagnakennt að fjölmörg dæmi eru um að líkamsleifar séu ýmist fluttar út fyrir þessi mörk eða inn fyrir þau.

Eitt merkilegasta dæmi um tilfærslu beina er ef til vill það þegar ákveðið var að grafa upp og flytja bein skáldsins Jónasar Hallgrímssonar frá Kaupmannahöfn til Íslands árið 1946. Óljóst er raunar hvort rétt gröf hafi verið opnuð ytra en eftir að uppgrafnar leifar höfðu verið fluttar heim fór af stað farsakennd atburðarás þar sem beinunum var á endanum stolið í skjóli nætur. Upp spruttu síðan hatrammar deilur um það hvar þau ættu að enda: á heimaslóðum skáldsins í Öxnadal eða í þjóðargrafreitnum á Þingvöllum, sem raunar var markmiðið í upphafi.[1] Þetta dæmi sýnir að ástæður fyrir tilfærslu beina og líkamsleifa geta vissulega verið margslungnar en í tilviki Jónasar var deilt um það í hvaða kirkjugarði bein hans áttu að enda – ekki um það hvort þau myndu enda innan eða utan vígðra marka.

Þjóðargrafreiturinn á Þingvöllum. Legsteinar Jónasar og Einars eru næst kirkjunni.
Þjóðargrafreiturinn á Þingvöllum. Legsteinar Jónasar og Einars eru næst kirkjunni.

Oft eru bein raunar grafin upp úr vígðum mörkum kirkjugarða í þágu vísinda og flutt til geymslu á safni, án mikilla athugasemda, en þegar tilfærslan á sér stað til þess að rýma fyrir nýjum samfélagslegum gildum getur flutningurinn á hinn bóginn orkað tvímælis, eins og bent hefur verið á vegna yfirstandandi uppgraftar á Víkurkirkjugarði á lóð fyrir framan Landsímahúsið í miðbæ Reykjavíkur. Verður hluti þessa elsta þekkta grafreitar Reykvíkinga tæmdur og bein flutt burtu en lóðin gerð að garði við 16 hæða hótel sem þar mun rísa.

Skjáskot úr frétt RÚV (20.12'15) um uppgröftinn við Landsímahúsið.
Skjáskot úr frétt RÚV (20.12’15) um uppgröftinn við Landsímahúsið.

Því fer hins vegar fjarri að jarðneskar leifar fólks hafi einungis verið fluttar til vegna þjóðernisrómantíkur, hugmynda um eignarrétt eða í þágu vísinda og fræða. Kvikmynd Baltasar Kormáks frá 2015, Everest, byggir á sannsögulegum atburðum um það þegar átta fjallgöngumenn fórust í hlíðum þessa hæsta fjalls veraldar í maí árið 1996. Frægast þeirra er lík af ónefndum manni sem hlaut heitið „Grænu stígvélin“ (e. Green boots) vegna grænna stígvéla sem hann var í á göngu sinni. „Grænu stígvélin“ urðu smám saman að kennileiti göngumanna á leið á fjallið.

Green_Boots_sm
Ljósmynd sem Everest göngumaður tók af “grænu stígvélunum”. Sjá hér.

Það var þó sérstaklega eftir að annar fjallgöngumaður, Breti að nafni David Sharp, lést í sama hellisskúta á fjallinu áratug síðar, í maí árið 2006. Lík hans var flutt þaðan árið eftir, þrátt fyrir mikinn fjárhagslegan kostnað og áhættu við flutninginn sem kostaði einn mann lífið. Fjallgöngumenn tóku síðan eftir því að árið 2014 var búið að fjarlægja „Grænu stígvélin“ – sumsé hið svonefnda lík. Sögusagnir segja að það hafi verið jarðsett en ekki er vitað hvar.

Fjölmörg önnnur dæmi má nefna. Meðal kristinna áttu dauðadæmdir lengi vel ekki rétt á greftrun innan kirkjugarðs, ekki frekar en börn sem dóu óskírð eða þeir sem höfðu tekið eigið líf. Um þetta giltu strangar reglur en ekki síður siðir sem fylgt var, svo dæmi sé tekið, hér á landi langt fram eftir síðustu öld. Svo virðist hins vegar sem að fólk hafi oftar en einu sinni tekið sig til og laumað jarðneskum leifum sakamanna á viðeignandi staði. Þetta gerðist til dæmis eftir að Agnes Magnúsdóttir, vinnukona á Illugastöðum, og Friðrik Sigurðsson, bóndasonur frá Katadal, voru tekin af lífi fyrir brot á landslögum, síðust Íslendinga, við Vatnsdalshóla í A-Húnavatnssýslu hinn 12. janúar 1830. Voru þau hálshöggvin, höfuð þeirra sett á stangir og andlitin látin snúa í alfaraleið eftir aftökuna sem fór fram að viðstöddum öllum bændum í sýslunni, 150 talsins, til áminningar fyrir eftirlifandi.[2]

Vatnsdalshólar. Ljósmynd: Christian Bickel.

Skömmu eftir aftökuna hurfu höfuð Agnesar og Friðriks af stöngunum en líkamar þeirra höfðu þá þegar verið dysjaðir á aftökustað. Ýmsar sögur fóru á kreik um hvarfið. Sagt var að Guðrún Runólfsdóttir, húsfreyja á Þingeyrum, hafi sent vinnumann af bænum til þess að taka höfuðin niður og jarða í kirkjugarðinum þar. Í annarri sögu segir að smaladrengur frá Sveinsstöðum hafi hræðst þessi höfuð svo mikið að hann hafi tekið þau niður og grafið á staðnum. Síðari sagan kann að vera sönn, því þessi grimmilega aftaka sat svo lengi í sveitungum nyrðra að 100 árum síðar var ákveðið – að fengnu leyfi frá biskupi – að grafa kistur Agnesar og Friðriks upp úr dysjum þeirra og jarða þau í kyrrþey í hinum vígða kirkjugarði á Tjörn á Vatnsnesi. Skammt frá dysjunum tveimur fundust svo höfuðin tvö, ásamt 10 cm löngu broti úr annarri stönginni.[3] Þau höfðu þá eftir allt verið dysjuð á sama stað – enda þótt enginn viti hver sá um það verk eða hvenær – en bæði líkamar og höfuð lágu alltént utan við þau samfélagslegu mörk sem grafreitir mynda meðal almennings.[4]

Millur sem fundust við bein Agnesar. Þær benda til þess að hún hafi verið prúðbúin við aftökuna. Ljósmyndari: Sólveig Benjamínsdóttir safnstjóri Byggðasafns Húnvetninga og Strandamanna.
Millur sem fundust við bein Agnesar. Þær benda til þess að hún hafi verið prúðbúin við aftökuna.
Ljósmyndari: Sólveig Benjamínsdóttir safnstjóri Byggðasafns Húnvetninga og Strandamanna.

Ljósmynd: Gísli Magnússon
Ljósmynd: Gísli Magnússon
En þetta er heldur ekki eina þekkta dæmið um það að lík sakamanna hafi verið grafin upp og flutt á viðeigandi stað – sennilega vegna meðaumkunar og samúðar almennings gagnvart þeim sem voru berskjaldaðir fyrir hvers kyns auðmýkingu. Leynd hvíldi þá gjarnan yfir uppgreftinum en líka útförinni, eins og í tilviki Agnesar og Friðriks. Nafna mín, hin dauðadæmda Steinunn frá Sjöundá á Rauðasandi, var urðuð í trékistu á Skólavörðuholtinu eftir að hún andaðist 31. ágúst 1805 í tukthúsinu á Skólavörðustíg. Nokkrir samfangar hennar báru kistuna upp á holtið og grófu niður í grunna gröf sem þeir huldu grjóti. Síðan stækkaði dysin af því að hún var í alfaraleið en vegfarendur köstuðu gjarnan steini á hana. Þar lá jú sakakvendið Steinunn Sveinsdóttir sem hafði verið dæmd til dauða, ásamt Bjarna Bjarnasyni frá sama bæ, fyrir að hafa í ást sinni á hvort öðru myrt maka sína. Skyldu þau hálshöggvin og höfuð sett á stengur. Var Bjarni fluttur til Kristiansands í Noregi þar sem dómnum var framfylgt síðar um haustið 1805. Stjakinn sem höfuð Steinunnar átti að standa á var aftur á móti settur á gröf hennar, því hún lést jú áður en aftakan fór fram. Það var síðan 110 árum seinna að kista Steinunnar var grafin upp í látlausri athöfn og beinin greftruð í vígðri mold í suðurvesturhorni kirkjugarðsins við Suðurgötu í Reykjavík.[5]

Sakamenn töldust einnig þeir sem tóku eigið líf eða dóu óskírðir. Til eru ótal frásagnir af því þegar þeir voru jarðaðir, ýmist utan garð eða innan garðs í laumi, allt fram á miðja síðustu öld. Í endurminningum sínum segir Hulda Á. Stefánsdóttir húsfreyja á Þingeyrum í Húnaþingi svo frá:

Þá var einnig merkt ofan á garðinn, hvar líkkistu hafði verið skotið yfir hann. Sjúkur maður hafði fyrirfarið sér nokkrum árum áður en ég fluttist vestur. Urðu um það talsverðar deilur, hvort leyfilegt væri, að hann fengi leg í kirkjugarðinum á Þingeyrum. Þar hafði hann óskað eftir að hvíla, enda hafði hann átt heima í sókninni. Leyfi fékkst með því skilyrði, að kistan yrði ekki borin inn um sáluhliðið, heldur yrði henni lyft yfir garðinn, skammt sunnan við hliðið. Mörgum kann að þykja þetta ótrúlegt, en það er satt; kunningi minn sýndi mér mynd af því, þegar kistunni var lyft inn í garðinn.“[6]

Þarna var farið á svig við lög Guðs og manna og séð til þess að ungi maðurinn fengi að hvíla innan garðs.

Það kann að vera að kjarni þessa viðkvæma og þversagnarkennda en ríka hvata til þess að færa jarðneskar leifar látinna í öruggt skjól liggi öðru fremur í menningarbundinni samkennd en líka meðaumkun með þeim sem ekki geta varið sig sjálfir, burtséð frá trú eða siðum. Áminningin um grimmileg örlög sakamanna, eins og t.d. Agnesar, Friðriks og Steinunnar, eða fjallgöngumannanna tveggja, fyrst Grænu stígvélanna og síðan Davids Sharp, kveiktu án efa hvatann að því að færa þau öll á vísa staði – hver svo sem hinn endanlegi staður er.

[line]

[1] Jón Karl Helgason (2003). Ferðalok. Reykjavík: Bjartur.

[2] Guðlaugur Guðmundsson (1984). Enginn má undan líta. Reykjavík: Örn og Örlygur.

[3] Sigrún Huld Þorgrímsdóttir (2005, 21. maí). Agnes og Friðrik fyrir og eftir dauðann. Lesbók Morgunblaðsins. Sótt 13. mars 2016 af slóðinni http://www.mbl.is/greinasafn/grein/1018633/

[4] Við uppgröftinn fannst ýmislegt smálegt, eins og millur úr klæðnaði Agnesar (mynd af millunum).

[5] Anna Kristín Ólafsdóttir (2013, 8. nóvember). Sérstæð sakamál – morðin á Sjöundá. Kvennablaðið. Sótt 13. mars 2016 af slóðinni http://kvennabladid.is/2013/11/08/serstaed-sakamal-mordin-a-sjounda/

[6] Hulda Á. Stefánsdóttir (1987). Minningar Huldu Á. Stefánsdóttur. Húsfreyja í Húnaþingi. Hjörtur Pálsson bjó til prentunar. Reykjavík: Örn og Örlygur, bls. 58.[/cs_text]

Um höfundinn
Steinunn J. Kristjánsdóttir

Steinunn J. Kristjánsdóttir

Steinunn J Kristjánsdóttir er prófessor við Sagnfræði- og heimspekideild. Kennslusvið hennar liggur innan miðaldafræða og kynjafornleifafræði, Helstu rannsóknasvið hennar eru félagsleg fornleifafræði, miðaldafornleifafræði, trúarbragðarsaga, klaustur og klausturstarfsemi. Sjá nánar

[cs_text id=”” class=”” style=”” text_align=”none”][fblike][/cs_text]

Deila

slotoppo


agen bola online


Mix Parlay


Judi Bola


Mix Parlay


judi bola


slot gacor anti rungkad


Penghematan 3x Tips Mahjong Ways Hunian PCH

Rahasia Siti Surabaya Produktivitas Naik 25 PCH

Scatter Hitam Bisnis Irfan Hunian Langka PCH

Bandingkan Mahjong Ways vs Cost Saving PCH

Kunci Gopay178 Hunian Berperabot PCH

Membaca Data Bisnis dengan Mahjong Wins Gopay178

Satu Pintu 75000 Pilihan Single Poc PCH

Relokasi Tanpa Drama Panduan Group Move

Fitur Baru PCH Check In Mudah Jackpot Gopay178

Kenyamanan Eksekutif Hunian PCH All Inclusive

Dosen STIP Ungkap Pola Raja Zeus 178 Juta

Mega Win Fadil Bogor Pola Mahjong Ways Ilmiah

Scatter Hitam Taruna Wulan Semarang Menang 112 Juta

Riset Mahasiswa Jakarta Wild Bandito Data Navigasi

Raka Surabaya Uji Pola Mahjong Ways Berhasil Gopay178

Kapten Rendra STIP Pola Lucky Neko Taruna Maritim

Temuan STIP Pola Raja Zeus Gelombang Laut Banda

Mahjong Wins3 Simulasi Ilmiah Taruna Teknika

Taruna Rudi Makassar Rekor 134 Juta Mahjong Ways

Jordan Bogor Penelitian Mahjong Ways 92 Juta

Dosen STIP Pengaruh Pola Spin Mahjong Ways

Pola Turbo Cuan Mahjong Wins3 Psikologi Taruna

Gopay178 Studi Pola RTP Harian Lab STIP

Dian Pekalongan Menang 75 Juta Analisis Mahjong Wins3

Taruna Lina Padang 98 Juta Metode Lucky Neko STIP

Kapten Suharto Pola Wild Bandito Navigasi Kapal

Taruna Fadil Bogor Mahjong Ways Lab Statistik

Taruna Denpasar 67 Juta Simulasi Mahjong Ways

Cuan Lucky Neko Modul Statistik Maritim

Dian Pekalongan Analisis Akademis Mahjong Wins3

Taruna Inces1000 STIP Pola RTP Ilmiah

Taruna Rudi Makassar Uji Pola RTP Mahjong Ways

Peneliti STIP Mahjong Ways Analisis Arus Laut

Lucky Neko STIP Simulasi Probabilitas Kapal

Pola Turbo Taruna Bogor Mahjong Ways 92 Juta

Taruna Siti Pontianak Riset Wild Bandito 102 Juta

Taruna Wulan Semarang Scatter Hitam 112 Juta

Riset EJournal STIP Pola Raja Zeus Navigasi

Mahjong Wins3 Modul Kedisiplinan STIP

Wild Bandito Riset Taruna STIP Internasional

Taruna Ilham Palembang Pola Lucky Neko STIP

Taruna Aldi Bandung Scatter Hitam STIP

Gopay178 Riset STIP Pola Mahjong Wins3

Pola Lucky Neko Latihan Reaksi Cepat Maritim

Taruna Rehan Solo Simulasi Mahjong Ways 115 Juta

Taruna STIP Jakarta Mahjong Ways Gopay178

Gopay178 Penelitian Pola Scatter Hitam

Riset Pola Spin Janda Wild Bandito Fokus Taruna

Taruna Inces1000 STIP Probabilitas Arus

Taruna Lina Padang 98 Juta Metode Lucky Neko

Pola Spin Rahasia Mahjong Ways 2

Trik Spin Manual Gates of Olympus

Waktu Terbaik Scatter Hitam

Trik Spin Sweet Bonanza

Pola Spin Wild West Gold

Jam Hoki Mahjong Ways

Rahasia Spin Starlight Princess

Pola Spin Gates of Olympus X1000

Pola Spin Mahjong Ways 3

Waktu Terbaik Sugar Rush

Pola Spin Jigjag Mahjong Wins

Eko Samarinda Gates of Gatot Kaca

Pola Spin Stabil Mahjong Wins3

Dody Perbandingan Gaya Spin

Scatter Hitam Anti Banned

Pola Spin Gates of Olympus X5000

Fitur Turbo Gates of Olympus

Pola Spin Modal Kecil Mahjong Wins

Gaya Spin Efektif Semua Game

Reset Akun Mahjong Ways

Strategi Unik Tegal Pengusaha Es Batu Ubah Waktu Pendinginan Jadi Rumus Penjualan Paling Akurat

Mantan Honorer Kaya Temukan Kode Scatter Rahasia Kini Jadi Jutawan

Ibu Rumah Tangga Hasilkan Rp90 Juta dari Catatan Tanggal Penjualan Sederhana

Riset Pegubin Buktikan Pola Internet Naik Turun Berbanding Lurus dengan Omzet UMKM

Model Keuangan Ajaib Mahasiswi Akuntansi Mirip Pola Spin Digital

Jurnalis Muda Ungkap Hubungan Waktu Posting dan Peluang Transaksi Raksasa

Bahasa Baru UMKM Kepala Bidang Ekonomi Sebut Pola Scatter Kunci Sukses Modern

Laporan Rahasia 78 Persen UMKM Gunakan Strategi Rolling Tanpa Sadar

Ide Bisnis Gratis Pemilik Warung Kopi Dapat Cuan dari Log Data Terbengkalai

Cepat Kaya Diskominfo Rilis Aplikasi Deteksi Jam Cuan Berbasis Analisis Harian

Modal Tukang Parkir Semarang Catat Waktu Mobil Datang Dapat 70 Juta

Strategi Produksi Viral Pengusaha Snack Gunakan Pola Gopay178

Kisah Pegawai Malam Menemukan Waktu Hoki di Tumpukan File Audit

Terobosan AI Gopay178 Prediksi Jam Ramai Marketplace Lokal

Fenomena Digital Data UMKM Aktif Malam Hari Tumbuh 50%

Cerita Lucu Berakhir Cuan Pegawai Dinkop Salah Upload Data

Inovasi Gila Pegubin dari Jaringan WiFi ke Jaringan Bisnis

Fakta Unik Kudus UMKM Temukan Hubungan Musik Dangdut dan Omzet

Peluang Bisnis Barista Dapat Ide Usaha dari Chat Grup Gopay178

Lebih Akurat dari Ramalan Pengusaha Cilacap Klaim Pola Gopay178

cepdecantabria tukang las bongkar trik mahjong 3 maxwin wild power

rahasia mega scatter mahjong wins 3 cepdecantabria pola gacor naga hitam

master cepdecantabria trik bet all in gates of olympus formula jackpot

kisah petani garam madura cepdecantabria hujan scatter spin manual

cepdecantabria ungkap rtp pg soft server eksklusif sarjana sukses pola baru

juragan pempek heboh cepdecantabria jam hoki gates of olympus turbo efektif

cepdecantabria juru parkir viral metode sensasional mahjong wins maxwin

anak kos yogya cepat kaya panduan jitu cepdecantabria mahjong ways master

stop rugi cepdecantabria rtp wild bounty trik penambang emas maxwin

heboh komdis stip taruna jago mahjong cepdecantabria tren kemenangan

strategi menang konsisten 75juta gates of olympus kutaitimurkab

disertasi kunci menang 120juta mahjong wins 3 kutaitimurkab

prediksi menang mahjong wins 3 50juta data historis kutaitimurkab

pola wild power jackpot 88juta mahjong ways 3 kutaitimurkab

rahasia bet all in 90juta mahjong ways 1 metode kutaitimurkab

algoritma wild bounty teknik menang 150juta mahasiswa kutaitimurkab

jurnal scatter hitam jackpot 99juta pragmatic play kutaitimurkab

strategi menang 65juta gates of olympus mahasiswa itb kutaitimurkab

rtp menang cepat 110juta mahjong ways 1 vs 3 kutaitimurkab

pola distribusi scatter menang 105juta mahjong ways 3 kutaitimurkab

mahasiswa stmikkomputama god hand gates olympus dana studi 75 juta

dosen stmikkomputama rahasia pola algoritma mahjong ways 3 jackpot

alumni stmikkomputama tukang service workshop mewah scatter hitam

stmikkomputama komite disiplin prestasi coding mahjong wins skripsi

mahasiswa stmikkomputama tingkat akhir naga hitam mahjong kesabaran

rahasia banjir scatter alumni stmikkomputama ayah 2 anak 65 juta

direktur stmikkomputama jackpot puluhan juta trik pola mahjong ways

penjual pulsa stmikkomputama sukses gates olympus logika pemrograman

mahjong wins 3 pragmatic teknik jitu lulusan stmikkomputama jackpot

cara singkat jackpot rtp pg soft 10 jurus rahasia stmikkomputama

komputama algoritma scatter hitam jackpot 99 juta

disertasi dosen komputama probabilitas menang mahjong wins 3

wild power jackpot 88 juta pola mahjong ways 3 dosen mtk komputama

tim riset komputama studi pola scatter mahjong ways 3 105 juta

strategi eksponensial gates of olympus kuliah komputama 75 juta

metodologi komputama rahasia bet all in mahjong ways 1 90 juta

mahasiswa komputama teknik menang 150 juta wild power wild bounty

model prediksi komputama data historis menang 50 juta mahjong wins 3

analisis komparatif rtp komputama menang cepat mahjong ways 1 vs 3

topik hangat mahasiswa itb komputama strategi menang gates of olympus

strategi scatter hitam geothermal itmnganjuk maxwin pembangunan

mahjong ways 3 konservasi mangrove itmnganjuk dana csr triliun

pola kemenangan beruntun jalur logistik cpo itmnganjuk bisnis ekspor

analisis mahjong ways 3 kenaikan wisatawan itmnganjuk pantai beras basah

pemkab implementasi full power wild kebun sawit rakyat panen maxwin

gerakan anti rungkad inspirasi umkm itmnganjuk omzet melonjak drastis

dprd terkejut upgrade scatter hitam percepat infrastruktur pedalaman

mahjong ways 3 ukur indeks kebahagiaan masyarakat itmnganjuk maxwin

misteri big win frekuensi kemenangan jam padat aktivitas tambang

mahasiswa itmnganjuk beasiswa jepang penelitian free spin irigasi

mahjong ways 3 tracon wild spin 1000 persen

pola reel gacor mahjong ways 2 tracon 2025

strategi tracon mahjong ways 3 wild energy digital

bocor pola mahjong wins 3 tracon trik wild

gertakan sempurna tracon mahjong ways 3 max win

tracon exclusive trik mahjong ways 3 lamine yamal

fenomena baru strategi wild spin tracon mw3

perbandingan mahjong ways 2 vs 3 gacor tracon 2025

makna wild spirit mahjong ways 3 strategi tracon

strategi tracon taruhan maksimal mahjong ways 3