Raunir Ungs Manns

Hallgrímur Helgason
Sjóveikur í München
JPV, 2015

Hallgrímur Helgason gerðist námsmaður við Listaakademíuna í München í einn vetur, árið 1981. Það var ekki ætlan hans upphaflega að fara til München, heldur sá hann fyrir sér að fara til Berlínar þar sem hann taldi frelsið ríkja. Hann var þó of seinn að sækja um skólavist þar og endaði því í höfuðborg Bæjaralands, München. Hallgrímur segir frá þessum tíma í lífi sínu og blandar þar við ýmsu úr æsku sinni og lífi svo að úr verður eftirminnileg frásögn Ungs Manns en svo kýs Hallgrímur að nefna sig í bókinni. Saga þessi endar á sumardegi 1982 og er Hallgrímur þá tuttugu og tveggja ára gamall.

Sagan hefst þegar sögumaður er staddur í lest frá Lúxemborg girtur heimasaumuðu innanklæðaveski með hvítri teygju og fer með margendurtekna þulu móður sinnar: „Flugmiðinn, peningarnir og passinn“. Hann er sífellt að upplifa nýja hluti og umhverfi sem vekur upp alls konar pælingar. Þegar hann gengur í fyrsta sinn um miðbæ Münchenarborgar sér hann Óperuna sem líkist grísku hofi, ráðhúsið á Marienplatz vekur hjá honum andköf og dómkirkjan „var há sem Hornbjarg“. Kirkja sú var reist á árunum 1468-1488 og hugsar Ungur Maður til þess hvaða húsagerð tíðkaðist á Íslandi á þeim tíma. „Í samanburði við þessa miklu borg var Reykjavík eins og tjaldstæði.“ (19) Það er ekki eingöngu húsagerð sem vekur andköf, því þegar hann smakkar bæverskan ost í fyrsta sinn fyllist hann þvílíkri sælutilfinningu að hún minnir hann á unaðinn sem fylgdi fyrsta kossinum.

Hann kom frá fátæku landi þar sem fólk lifði á gömlum uppþornuðum og glerhörðum ostum. Frá borg sem hvorki átti til bjórkrá, óperu, listasafn, lestir, sporvagna né grískt hof, og einungis eitt kaffihús, þrjá matsölustaði og jafnmörg diskótek. Menn voru loks nú að koma sér upp kirkjuturni fyrir kennileiti. Hann hafði verið þrjátíu og sex ár í smíðum og var enn ekki tilbúinn. (23)

Margt fleira upplifir hann í fyrsta sinn á þessu ári. Hann smakkar sinn fyrsta bjór, prófar að reykja sígarettu, fer á Oktoberfest og í gleðskap hjá Ásgeiri Sigurvinssyni sem þá lék með Bayern München. Hann upplifir fangavist í Austur-Berlín og er þá ekki allt upp talið. Hallgrímur gengur mjög nærri sér í þessari bók og segir frá mörgu sem ekki er víst að allir hefðu þor til að segja frá. Hann segir meðal annars frá því þegar að honum var nauðgað á jólanótt. Var hann þá staddur í Flórens, en þangað hafði hann farið í skemmtiferð sem endaði svona ömurlega.

Sagan segir frá glímu hans við myndlistina, bæði sína eigin og annarra.

Hallgrímur vefur mjög listilega saman fyrri tíma í lífi sínu og fær lesandinn smám saman nokkuð glögga mynd af fjölskyldu hans og skólagöngu sem einkenndist af myndlist. Sagan segir frá glímu hans við myndlistina, bæði sína eigin og annarra. Hann dvaldi ekki lengi í myndlistarnáminu á Íslandi, því samkvæmt kennara hans þar vantaði allt „knall“ í listina hjá honum. Knallið samkvæmt kennaranum er „lífsneistinn sem brýtur verkið upp og gefur því líf“ (131). Ekki gat Ungur Maður samsinnt því og yfirgaf hann því skólann. Það sama er uppi á teningnum í München. Prófessorinn segir að það vanti meira „splass“ í myndirnar hans.

Um leið var honum ljóst að námi hans í Listaakademíunni var lokið. Líkt og heima hafði því lokið með einu orði.
Knall þar, splass hér.
Snerist listin um að leggja niður öll höft, alla hugsun, alla hæfileika? Var listin eitthvað sem gusaðist bara út úr manni ef maður opnaði sig nógu mikið? (259)

Einn er sá listamaður sem Ungur Maður lítur upp til í mikilli lotningu og það er Marcel Duchamp. „Hann var sá listamaður sem höfðaði mest til hans, kannski sá eini sem hann gat borið virðingu fyrir.“ (75) Ungur Maður fellur endanlega fyrir Duchamp þegar hann uppgötvar listaverk hans sem kallað er Stóra glerið.

Dularfullt verk sem líktist engu öðru sem hann hafði séð: tvær stórar tvöfaldar glerplötur sem klemmdu á milli sín undarleg form, vélræn og lífræn í senn […] Og þegar Ungur Maður hafði lesið sér til um hugmyndirnar að baki því gerði hann sér grein fyrir því að hér var hugsað handan myndlistar, hér var eitthvað stórt á ferð, hér var seilst inn í vísindin, skáldskapinn jafnvel, ef ekki lengra: Hér hafði opnast nýtt og ókannað svæði sem tilheyrði engum greinum. (76)

Annar listamaður er nálægur í sögu þessari og er það Halldór Laxness. Hann kemur oft við sögu og þá oftar en ekki sem eins konar helgimynd, samanber söguna af saltkringlunni sem Halldór átti að hafa bitið í, er hann var staddur í München, en ekki líkað bragðið. Saltkringla sú „var nú varðveitt, með bitfari skáldsins, eins og hver annar helgigripur, í glerskáp heima hjá formanni Íslendingafélagsins“ (145). Á öðrum stað segir Ungur Maður frá því er hann starfaði eitt sumar við að telja tré í norskum skógi og hafði þangað með sér Sjálfstætt fólk eftir Halldór Laxness:

Þessi maður, þessi Halldór, þessi Kiljan, þessi Laxness, var heilagur andi sem fangað gat mannslíf í einu nafni, Bjartur!, og hýst gat heila þjóð í einum bæjarhúsum, Sumarhús! Jafnvel letrið sjálft nötraði á síðunum, líkt og höfundurinn hefði í snilldarvímu sinni hamrað hvern stafkrók á gulnaða síðuna eigin hendi, á sína eigin fyrirstríðsritvél, með hríðskotahljóðum, stafaslögin dúndruðust inn í lesandi sál, reiðíngstorfa! mjallrok! jómsvíkingar! (165)

Það er svosem ekki nýtt að Hallgrímur fjalli um Halldór Laxness, en um þau mál má lesa í bók eftir Öldu Björk Valdimarsdóttur sem heitir Rithöfundur Íslands og kom út 2008. Þar segir meðal annars að Hallgrímur Helgason líti „augljóslega á Halldór Laxness sem helsta skáldföður sinn“ (148).

Hallgrímur lýsir því í bókinni hvernig þessir tveir takast á innra með honum, myndlistarmaðurinn og rithöfundurinn og í bókarlok er gefin mjög sterk vísbending um það hvor muni fara með sigur af hólmi. Í gegnum alla söguna þjáist Ungur Maður af miklum uppsölum. Hann gubbar í tíma og ótíma einhverju svörtu efni og skal það játað að það var farið að vera nokkuð skrýtið hversu mikið drengurinn gat selt upp. Á þessu fæst skýring áður en bók er úti og er sú skýring mjög hugvitsamleg og leysir vel úr þessu máli.

Bókin Sjóveikur í München heldur manni vel við efnið og verður aldrei óáhugaverð. Lýsingar Hallgríms á mönnum og málefnum eru skemmtilegar og lýsa tíðarandanum mjög vel. Sömuleiðis stendur München alveg ljóslifandi fyrir hugskotssjónum þess sem les og fyrir mann sem eitt sinn bjó þar fyllir það hann notalegri fortíðarþrá.

[fblike]