„Ó fagra mynd, sem okkur báðum bar“

Hugleiðing um sjálfsmynd og endalok í Ódauðleikanum eftir Milan Kundera.

„Þið munið öll, þið munið öll, þið munið öll deyja“ sungu Bubbi Morthens og Utangarðsmenn um það bil 1980 í laginu Hiroshima. Þá höfðu Sovétríkin beint SS 20 eldflaugum sínum að Vestur-Evrópu og ógnir kjarnorkustyrjaldar ruddust aftur inn í vitund Evrópubúa eftir nokkura áratuga hlé. Enginn vissi þá að þetta boðaði ekki endalok siðmenn­ingar og tortímingu mannkyns, heldur fjörbrot hins kommúníska heimsveldis sem leið svo endanlega undir lok rúmum áratug síðar.

„Þið munið öll, þið munið öll, þið munið öll deyja.“ Ég var liðlega tvítugur þegar Bubbi flutti þessa viðvörun en ég minnist þess ekki sérstaklega að hafa tekið eftir henni. Aftur á móti man ég eftir því að hafa fyllst skelfingu út af kjarnorku­ógn­inni, ekki síst þar sem Kári sonur minn var nýfæddur og djúp gleði blandaðist þó nokkurri angist yfir því að deila ábyrgð á barni í háskalegum heimi.

Það sem ég áttaði mig á upp úr þrítugu var að ég yrði ekki undanþegin þessum örlögum. Ég væri dauðlegur en ekki ódauðlegur.

Svo liðu árin. Ég var kominn á fertugsaldurinn þegar tvennt gerðist. Í fyrsta lagi rann upp fyrir mér að það þarf ekki kjarnorkustyrjöld til að við deyjum öll. Ungt fólk er sjaldnast meðvitað um þá staðreynd að við munum öll, öll, öll deyja, enda hleypur fjöldi þeirra sem látist hafa síðan Bubbi söng þetta forðum á hundruðum milljóna, nei milljörðum. Hugsið ykkur þetta: meira en milljarður manna – þúsund þúsundir þúsunda – hafa dáið á ekki nema 30 árum – heilu fótbolta­vellirnir á degi hverjum – og sem betur fer fæstir af völdum ofbeldis, hungurs eða læknanlegra sjúkdóma, þótt það sé hlutskipti allt of margra. Flestir deyja af því þeir geta ekki lifað lengur. Líkaminn, þessi undursamlega sjálfgengissmíð sem er grundvöllur tilveru okkar, býr til sjálfið og heldur því gangandi; þessi líkami gefst einfaldlega upp. Honum er fyrirmunað að halda áfram og gefur upp öndina og sjálfið með.

Það sem ég áttaði mig á upp úr þrítugu var að ég yrði ekki undanþegin þessum örlögum. Ég væri dauðlegur en ekki ódauðlegur.

Hitt sem gerðist fljótlega eftir að ég komst á fertugsaldurinn var að ég las L‘immortalité eða Ódauðleikann eftir Milan Kundera. Þessi meistaralega skáldsaga hefur fylgt mér síðan og það er í hvert sinn listnautn út af fyrir sig að lesa hana og ekki síður lærdómsríkt að rifja hana upp á hverju nýju æviskeiði sem tekur við. Hún hefur hjálpað mér, ásamt öðru að skilja betur þetta flókna hlutskipti okkar sem felst í því að við vitum að við munum deyja en að myndin af okkur mun lifa áfram í hugum annarra. Þetta er hið eina tilkall sem okkur býðst til ódauðleikans og það er þyrnum stráð eins og Kundera sýnir okkur, því samband okkar við eigin ímynd er hlaðin ákaflega flóknum og mótsagna­kenndum tilfinn­ing­um.

Listfengi hljómkviðunnar

En hugum fyrst að listnautninni. Sagan skiptist í sjö hluta, eins og gjarnan í bókum Kundera. Fyrsti hlutinn heitir Andlitið, næsti Ódauðleikinn, svo kemur Baráttan, Homo sentimentalis, síðan Tilviljunin, Skífan og loks Hátíðin. Formið er í senn frumlegt og agað, efnistökin bæði frjálsleg og nákvæm og persónurnar dregnar nægjanlega skýrum dráttum til að þær öðlist líf og dýpt, þótt þær séu líka öðrum þræði eins konar skissur. Kundera er á hátindi listar sinnar. Eins og Picasso eða Da Vinci í málaralistinni, sem með örfáum línum gátu dregið upp myndir af lifandi fólki, þarf hann ekki nema nokkur handtök til að laða fram persónur af holdi og blóði í texta sínum.

Tvær nýjungar eru merkilegar í þessari bók ef hugað er að höfundarverki Kundera í heild. Í fyrsta lagi kemur Tékkland eða veruleikinn handan járn­tjaldsins ekki lengur við sögu. Sagan gerist alfarið í Þýskalandi, Sviss og Frakk­landi, nýju heimili Kundera og persónurnar hafa engin tengsl við heimalandið. Í öðru lagi kemur Kundera sjálfur fyrir sem persóna í verkinu. Hann sviðsetur sig í samræðum við persónuna Avenarius sem er eins konar trúður í sögunni, en einnig verða aðrar aðalpersónur sögunnar á vegi hans, þótt ekki sé hægt að segja að líf þeirra skarist. Hins vegar fer Kundera ekki í launkofa með það að þessar persónur eru sköpunarverk hans, sem sumar hafa orðið til úr einni handahreyfingu eða jafnvel örvum á blaði. Örlög persónanna geta verið hlægileg eða dapurleg, þær sjálfar fáránlegar eða harmrænar. Samt einkennist heildarblærinn af góðlátlegri hlýju og djúpri samkennd, í bland við miskunnarlausa sviðsetningu á því lágkúrulega og hlálega í fari þeirra. Útkoman er einkar sérstæður léttleiki í frásögninni. Þótt illa kunni að fara fyrir persónunum, er það ekki svo alvarlegt því þær eru jú bara hugarburður höfundarins.

Aðalpersónurnar eru hjónin Agnes og Páll, og svo systir Agnesar sem heitir Lára. Líf þeirra er samofið eins og gefur að skilja. Það skarast að einhverju leyti við líf Avenariusar og Rubensar, en hinn síðarnefndi tengist þeim einvörðungu í gegnum erótískt samband sem hann á í við Agnesi öðru hverju um langt árabil. Flestir fjalla hlutarnir um þessar persónur, þótt einn sé nánast einungis helgaður Rubens sem kemur hvergi fyrir annars staðar. Ekki má gleyma kafla þar sem sagt er frá undarlegu sambandi Goethes á efri árum við hina ungu skáldkonu Bettinu von Arnim.

Og hér komum við að því hvernig listfengi Kundera birtist í meðferð hans á efniviði sínum. Skáldsaga hans er að forminu til eins og hljómkviða þar sem eitt þema er tekið og unnið með það á svipaðan hátt og tónskáld vinnur með laglínu: það er mátað við nýjar raddir, breytta hrynjandi, annað tempó, síbreytilegt hljómrænt umhverfi. Svo er það látið takast á við aðra laglínu, annað þema. Út úr þessu samspili kemur ný hugmynd og ný fegurð.

Myndin af okkur sjálfum

Þemun tvö í Ódauðleikanum eru í fyrsta lagi það hlutskipti að þrá eilíft líf í heimi þar sem allir deyja. Hitt þemað er samband okkar við okkur sjálf og veröldina og hvernig það tengist myndinni sem við smíðum okkur af okkur sjálfum. Hið flókna og margháttaða samband við þessa sjálfsmynd andspænis dauðanum er því viðfangsefni þessarar mögnuðu skáldsögu.

Skoðum hvernig unnið er úr þemanu í ýmsum hutum verksins:

Sá hluti þar sem Goethe kemur mest við sögu ber yfirskriftina Ódauðleikinn. Þar hugleiðir Kundera breytilegt samband okkar við dauðann eftir því sem ævi okkar vindur fram. Í sælu bernskunnar og heimsku unglingsáranna vitum við ekki af dauðanum, eða öllu heldur, okkur finnst hann ekki koma okkur við, að hann nái ekki til okkar. Svo kemur langt tímabil þar sem við erum með dauðann á heilanum—hvort sem við erum okkur þess meðvituð eður ei—þar sem við erum í örvæntingafullri baráttu við að smíða mynd af okkur sem stenst dauðann, sem gerir okkur merkileg, þess verðug að okkar verði minnst, að myndin af okkur í víðum skilningi þessa orðs verði ódauðleg. Hér greinir Kundera milli minni ódauðleika og mikils. Minni ódauðleikinn er sá sem býðst okkur sem sinnum starfi okkar vel, hugsum vel um börnin okkar, leggjum eitthvað fram til samfélagsins. Kundera tekur dæmi af útfararstjóra í litlum bæ sem einnig er bæjarstjóri og lykilmaður í sínu byggðar­lagi. Þegar honum hafði tekist sérlega vel upp smíðaði hann líkkistu og lagðist í hana og hugsaði um ódauðleika sinn um stund.

Þetta er ódauðleiki litla samfélagsins en svo er það ódauðleikinn mikli. Hann stendur aðeins listamönnum og leiðtogum til boða, reyndar þó aðeins örlitlu broti af þeim sem stunda list eða stýra þjóðum. Hann virðist eftirsóknarverður en í raun er hann flestum skeinuhættur. Oft er persónan rangtúlkuð, munað er eftir henni fyrir eitthvað sem hún var ekki, eða vildi ekki vera. Það versta sem getur hent listamann er að hans sé minnst fyrir eitthvað í sínu persónulega lífi en ekki fyrir verk sín.

Hemingway er gott dæmi um það, sbr. allar ævisögurnar um hann sem velta sér upp úr drykkjuskap hans, framhjáhöldum, grobbsögum og þátttöku í ýmsum hildarleikjum samtíma hans, svo ekki sé minnst á sjálfsmorðið. Verkin gleymast en það er fyrir þau sem höfundar vilja láta minnast sín. Kundera sviðsetur mörg samtöl þeirra Goethe og Hemingway í eilífðinni þar sem þeir skeggræða þessa hluti. Til að vinna gegn því að haldið sé á lofti myndinni af sér sem ungum og fögrum rómantískum elskhuga, gerir Goethe í því að spásséra um stræti handanheims ódauðleikans í gervi sínu sem gamalmenni í slitnum slopp og með furðulegt skyggni yfir augunum.

Það er einmitt til að snúa á fyrirætlanir hinnar hræðilegu Bettinu von Arnim. Hún er ein af þeim sem naumast getur vænst þess að verða ódauðleg af verkum sínum. Í staðinn reynir hún að troða sér inn í líf þeirra sem umhverfið væntir að verði ódauðlegir. Þannig er um samband hennar við hinn aldna Goethe. Sem barn þekkti hún hann sem fjölskylduvin þar sem hann hafði átt vingott við móður hennar. En þegar hún er orðin ung kona og hluti af hreyfingu rómantískra ungra skálda og menntamanna, nýtir hún þessi tengsl, auk æskuþokka síns sem hefur óhjákvæmilega áhrif á gamla manninn, til að troða sér inn á gafl hjá Goethe hjónunum.

Eins og Kundera sýnir fram á—og glöggt má sjá af því hvernig hún falsar bréfin sem þau skiptust á í verkinu sem hún gaf út að honum látnum—hefur Bettina í raun engan áhuga á Goethe sjálfum, né heldur á verkum hans, nema að því leyti sem þau megi nýta sem sameiningartákn fyrir einfalda og þar af leiðandi takmarkaða hugmyndafræði. Einkum þó var það myndin af sér sjálfri sem kornungri ástkonu hins aldna snillings sem henni var hugleikin.

Bettina von Arnim er hræðileg í meðförum Kundera, nokkurs konar blóðsuga sem nýtir sér ódauðleika annarra til að tryggja sinn eigin. Um leið kemur hún á flot sögusögnum um eiginkonu Goethes, Kristjönu. Í heimi ódauðleikans lifir hún aðeins sem afbrýðissöm og heimsk miðaldra eiginkona sem missti stjórn á skapi sínu og braut gleraugu hinnar ungu og snjöllu Bettinu sem ein var samboðin skáldsnillingnum eiginmanni hennar.

Þannig getur ævarandi frægð snúist upp í eilífa skömm sem heldur áfram að lifa eftir að fólkið sem skilur þessa mynd eftir er löngu orðið að dufti.

Þriðja æviskeiðið sem Kundera talar um er annað hvort há elli eða þegar glíman hefur tapast við erfiðan sjúkdóm, en lífinu er þrátt fyrir það ekki lokið. Þetta er tíminn þegar dauðinn er svo nálægur að hann gleymist. Hver stund verður að dýrmætu litlu kraftaverki. Í nálægð dauðans hættir sú mynd sem hugsanlega lifir sjálfið að skipta eins miklu máli. Tilveran sjálf er dásemd. Sambandið við heiminn virðist hlýtt, mjúkt og millliðalaust. Það er ómengað af hinni hræðilegu kvöð að varpa mynd sinni inn í vitund annarra og gegna hlutverki í þeirri mynd sem aðrir smíða í kringum sig.

Allar þessar persónur eru dapurlegar en afar mennskar. Þau sjá sig ekki sjálf, því sjálfsmyndin sem þau eru sífellt að varpa inn í vitund annarra og ekki síst sína eigin þvælist fyrir þeim.

Flestar persónurnar í Ódauðleikanum búa við þessa áþján. Lára er svo lítil í sér að hún getur aðeins verið til í eigin augum sem persóna í rómantískri sögu þar sem hún leikur rullu hinnar listrænu og viðkvæmu ástríðukonu. Það sem meira er, systir hennar Agnes og mágur hennar Páll neyðast til að taka þátt í leikritinu sem hún þarf sífellt að hafa fyrir augum sér í stað þess að vita hver hún er. Páll býr yfir sérstakri blöndu af greind og góðmennsku sem einkennir marga franska menntamenn. Hann er hugsjónarmaður sem ávallt er að leita að málstað til að berjast fyrir og fylla upp í sjálfsmynd sína. Þegar trúðurinn Avenaríus mætir á útvarpsstöðina þar sem vinur Páls og ástmaður Láru vinnur, fjölmiðlungurinn snjalli og skemmtilegi Bertrand, og afhendir honum skjal sem staðfestir að hann hafi verið útnefndur „alger asni“, þá er grundvellinum kippt undan sjálfsmynd hans. Hann fer að efast um eigið ágæti, leggst í þunglyndi og Lára heldur að það sé vegna þess að hann sé orðinn leiður á henni. Hún fer að láta öllum illum látum í stað þess að reyna að skilja sálarástand elskhuga síns og að lokum slíta þau sambandi sínu.

Allar þessar persónur eru dapurlegar en afar mennskar. Þau sjá sig ekki sjálf, því sjálfsmyndin sem þau eru sífellt að varpa inn í vitund annarra og ekki síst sína eigin þvælist fyrir þeim. Þau sjá sig ekki eins og þau eru. Kannski vegna þess að þau óttast að það sem þau gætu séð, ef þau skoða sig í alvöru, hugnist þeim ekki. Í staðinn flýja þau inn í veröld homo sentimentalis sem Kundera skigreinir sem eina af meinsemdum vestrænnar menningar og felst í sjálfsdýrkun í nafni upphafinna en staðlaðra tilfinninga.

Konan með lútuna

Ég hef geymt mér að fjalla um Agnesi. Hún er mér hjartfólgnust af persónum sögunnar og ég efast ekki um að hún sé höfundinum það líka. Agnes er í góðu starfi, er elskandi móðir og eiginkona, skyldurækin systir og góð dóttir foreldra sinna. Eftir að faðir hennar deyr, sækir að henni þörf fyrir að vera ein, fyrir að hætta að vera til sem mynd í hugum annarra, með öllum þeim kröfum og kvöðum sem því fylgja og sem kannski hvíla enn þyngra á konum en körlum. Reyndar þráir hún líka að komast burt úr hraða, hávaða og ljótleika stórborgar­innar. Einn góðan veðurdag áttir hún sig þó á því að ef henni byðist annað líf myndi hún ekki kjósa að eyða því með eiginmanni sínum. Minningin um föðurinn sækir að henni. Honum bauð við mannþröng, átökum og ásælni. Hún er sannfærð um að ef hann hefði verið um borð um hið sökkvandi Titanic, hefði hann fremur kosið að deyja en að taka þátt í viðurstyggilegum átökum um örfá pláss í björgun­ar­bátunum. Hann hefði fremur valið dauðann en að taka þátt í slíkum ljótleika.

Agnes er líka orðin fráhverf ljótleika heimsins sem sífellt er að troða sig inn í vitund hennar. Ólíkt öðrum persónum sögunnar, veit hún hver hún er og kemst smám saman að því hvað hún vill. Henni áskotnast arfur og hún hefur tekið ákvörðun um að flytja til Sviss og búa þar ein, fjarri eiginmanni, systur og dóttur, en þá grípur tilviljun í taumana.

Hún birtist í formi nafnlausrar ungrar konu. Þessi kona er hin hliðin á því hlutskipti að vera sífellt að leita að staðfestingu á því að maður sé til í orðum og atlæti annarra, í þeirri áráttu að vilja sífellt nema land í hugum samferðafólks síns. Konan býr við það að enginn tekur eftir henni, enginn tekur mark á henni, engum þykir vænt um hana. Enginn heyrir rödd hennar. Þótt hún dragi andann, gangi um, lifi lífinu, þá er eins og hún sé ekki þarna. Hún er ekki til í hugum annarra og sjálfið verður því vettvangur mikils sársauka. Tilveran er þjáning og eina úrræðið er að setjast á hraðbrautina og bíða eftir því að bílar á manndrápshraða breyti henni í þetta ekkert sem heimurinn segir henni að hún sé.

En það fer öðruvísi en ætlað var. Bifreiðarnar sveigja af leið, fremur en að keyra á hana. Bílstjórarnir missa stjórnina, velta bílunum; aðrir rekast á þá af ógnarkrafti; bein brotna; líkamar tætast í sundur; hold brennur; höfuðkúpur springa. Konan stendur upp af veginum og labbar burt lifandi og út úr sögunni.

Agnes er í hópi hinna látnu. Áður hafði hún lifað sinn síðasta eftir­mið­dag, akandi löturhægt frá Sviss til Parísar. Hún hafði gefið sér tíma til að fylgja hverri bugðu og beygju á leið sinni, í stað þess að æða áfram í hugsunarleysi án þess að sjá það sem umkringdi hana. Á fallegum stað, gengur hún út í yndislegan grænan móa, leggst í grasið og horfir upp í heiðan himininn. Heimurinn kemur til hennar í allri sinni dýrð, alveg sama hver hún er. Hún kann að njóta hans.

Það ber samsetningarlist tónsmiðsins Milans Kundera fagurt vitni hvernig hann stefnir saman þessum tveimur persónum, stúlkunni nafnlausu sem óskar þess eins að láta sársaukafullt sjálf sitt hverfa með líkamanum og Agnesi, sem þráir að hverfa úr tilveru þar sem hún er bara mynd í hugum annarra. Eru þær í raun og veru svo ólíkar?

Mikilvægi sjálfsmyndarinnar

Ég held að það sé grundvallar munur á þeim og hann verður ljós í þeim hluta sögunnar sem nefnist Skífan og segir frá manni sem kallar sig Rubens, en er eins konar listaverkasali í nútímanum. Hann hefur látið alla drauma um að vera merkilegur málari lönd og leið. Einnig er hann fráhverfur hjónabandinu. Í staðinn hefur hann sett alla orkuna—í raun er það metnaður lífs hans—í að eiga í kynferðislegu sambandi við sem flestar konur. Hann er því eins konar Casanova. Eina af þeim konum sem verða á vegi hans öðru hverju í gegnum árin kallar hann lútu­leikarann vegna sérstæðrar fegurðar hennar sem minnir á málverk frá síðmið­öldum. Allt við þessa konu stefnir upp á við, til himins, til fegurðarinnar, og það mætti halda að þetta sé eina konan sem Rubens elskaði nokkurn tímann.

Smám saman rennur upp fyrir lesandanum að konan er engin önnur en Agnes. Eitt sinn býður Rubens vini sínum sem aðeins er nefndur með bókstafnum M og gæti vel verið höfundurinn sjálfur, að koma með sér að hitta hana á hóteli. Eftir drykk og spjall hefja þau leika þar til kemur að augnabliki þar sem lútuleikarinn stendur á nærbuxunum einum á milli karlanna tveggja með hendur yfir brjóstum og horfir hugfangin á mynd sína í spegli, en karlarnir horfa jafn hugfangnir á hana.

Sjálfið er nefnilega sjálft hugarsmíð, með öðrum orðum mynd, eins og Jacques Lacan sýndi fram á í tímamótaritgerð sinni um spegilsstigið og tilurð sjálfsins.

Þessi sviðsetning segir okkur ef til vill það mikilvægasta um sambandið við sjálfs­myndina, en það er hvað við hlöðum það sem Freud kallaði líbídóið inn í hana. Sjálfið er nefnilega sjálft hugarsmíð, með öðrum orðum mynd, eins og Jacques Lacan sýndi fram á í tímamótaritgerð sinni um spegilsstigið og tilurð sjálfsins. Þar leggur hann út af því að börn á öðru ári fara að skilja að þetta eru þau sem þau sjá í speglinum, ekki síst út frá afstöðunni til móðurinnar sem gjarnan heldur á þeim fyrir framan spegilinn og sést þar líka. Barnið sér sig sjálft og gleðst yfir því. Það sér sig sjálft í öruggum faðmi. Það hleður þessa mynd unaði: unaðinum að vera til.

Þess vegna er sjálfsmyndin okkur svo mikilvæg. Hún er aðgangur okkar að ánægjunni af því að vera til í heimi hér. Það skýrir hvers vegna fólk bregst svo illa við árásum á sjálfsmyndina, stundum með ofbeldi, stundum með þunglyndi og sjálfs­tortímingu. Það mætti snúa fleygum orðum Einars Benediktssonar upp á þetta og segja „Aðgát skal höfð í nærveru sjálfsmyndar“. Ég held að það eigi við á flestum ef ekki öllum sviðum mannlífsins, eins og Kundera sýnir okkur í sínu frábæra listaverki. Að sjálfsögðu er þetta líka viðfangsefni margra annarra listamanna eins og t.d. kemur fram í þessu ljóði eftir Stein Steinarr sem gaf mer titilinn á þessu erindi. Ljóðið heitir einmitt Myndlaus.

Ó, þú og ég, sem urðum aldrei til.
Eitt andartak sem skuggi flökti um vegg
birtist sú mynd, sem okkur ætluð var.

Sem næturgola gári lygnan hyl,
sem glampi kalt og snöggt á hnífsins egg,
sem rauðar varir veiti orðlaust svar.

Ó, fagra mynd, sem okkur báðum bar.

Greinin er byggð á erindi sem flutt var á málþingi Bókmennta- og listfræðistofnunar og Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur um höfundarverk Milan Kundera 24. október 2015.

[fblike]